ХІМІЈА
ВОԆКЫВ ПЫԂԂІ
§ 1. Фіԅіческӧј ԁа хіміческӧј јавԉеԋԋӧјас
Боԍтӧ ԍԏеарін ԍіԍ ԁа сывԁӧ пробіркаын, ԉібӧ фарфоровӧј чашкаын, пуԅытӧԇ бі вылын шонтылӧ ԁа бӧр кӧԇӧԁӧ. Тајӧ опыт вӧчігӧн ԍԏеаріныԁ прамӧја вежԍас: шонтігаԁ ԍԏеаріныԁ сылӧ — кіԅӧрмас, мыјкӧ мынԁа руӧ пӧрӧ. Шонтӧмыԍ ԁугԁӧм бӧрын ԍԏеарін кӧԇалӧ ԁа бӧр коԉӧ ас важ состојаԋԋӧас. Коԉас ԍԏеарін піын коԉіны сіјӧ-жӧ својствојасыс, кущӧмӧԍ вӧліны опытӧԇ.
Ӧні ен сывԁӧ, а ӧзтӧ ԍіԍсӧ ԁа набԉуԁајтӧ ԋеԁыр пӧра. Набԉуԁајтігӧн поԅӧ аԁԇыны, мыј ԍіԍ пыр мӧԁас ԇоԉԁыны, бырны. Ԍԏеарін сыліг мозыс фіԏіԉ куԅа кајӧ ԁа ӧԁԇӧԁӧ бісӧ, а сотчігӧн ԍԏеарінса вешществојас разалӧны сынӧԁӧ. Тајӧ опытыс петкӧԁлӧ, мыј ԍԏеарін вешщество ԇікӧԇ, тӧԁтӧмӧԇ вежԍіс.
Сіԇ-жӧ мі тӧԁам, мыј мувывса ва ԁугԁывтӧг шоналӧ, пӧрӧ руӧ ԁа кајӧ вывлаԋ. Сынӧԁын кӧԇалӧ ԁа бӧр пӧрӧ вавојтјасӧ, коԁјас чукӧрмӧны кымӧрјасӧ ԁа зерӧн бӧр уԍӧны му вылӧ. Кор кымӧр ԁа ва кӧԇалӧ 0°-ыԍ улӧҗык, сек ва туԍјас пӧрӧны лымјӧ, ԉібӧ јіӧн уԍӧны бӧр му вылӧ. Лым ԁа јі шонԁі вылын бӧр сылӧ ԁа бара пӧрӧ ваӧ.
Сіԇ-жӧ і мукӧԁ вешществојаскӧԁ овлӧны тащӧм ԍікаса вежԍӧмјас (іԅмеԋеԋԋӧјас). Выј сылӧ, ԍпірт руӧ пӧрӧ, бенԅін, караԍін ԁа мукӧԁ кіԅӧр вешществојас пӧрӧны руӧ, ԉібӧ чорыԁ ԏелӧӧ; ԍԏеклӧ, чугун жугавлӧны ԁа с. в.
Кӧрт преԁметјас, вару піын уԉӧсінын олігӧн, сімӧны, ежԍӧны вывԍаԋыс гӧрԁов руԁ вешществоӧн. Вӧсԋіԃік кӧртԉіст вермас ԇоԋнас сквӧԅ сімны — пӧрны кӧртсімӧ (ржавчінаӧ). Кӧрт сімыԁ абу-ԋін кӧрт-коԃ: составыԁ і став својствојасыс сен-ԋін мӧԁногаӧԍ, кӧрт ԁорԍыԁ.
Сіԇ-жӧ пес, шом, ԍіԍ, бенԅін, караԍін і с. в. — сотчӧм бӧрын вежԍӧны — пӧрӧны выԉ вешществојасӧ: ваӧ, угԉекіслӧј газӧ, пӧімӧ ԁа мукӧԁ вешществојасӧ, коԁјас ԇік мӧԁногаӧԍ својство ԁа состав ԍерԏіыс.
Тащӧм прімерјас поԅӧ вајӧԁны мыјтӧм колӧ: унҗыкыԍсӧ ԉібӧ прӧстӧ вежԍӧны состојаԋԋӧ, форма ԍерԏі, ԉібӧ ԇоԋнас вешществолӧн тӧԁтӧмӧԇ составыс вежԍӧ.
Та ԍерԏі тајӧ став вежԍӧмјассӧ, став јавԉеԋԋӧјассӧ пріроԁаыԍ поԅӧ јукны кык ԍікасӧ:
1) Фіԅіческӧј јавԉеԋԋӧ вылӧ, кор вешществолӧн вежԍӧ сӧмын состојаԋԋӧыс ԁа формаыс, а составыс оз вежԍы.
2) Хіміческӧј јавԉеԋԋӧ вылӧ, кор вешществолӧн вежԍӧ формаыс, состојаԋԋӧыс, і вежԍӧ щӧщ вешществолӧн составыс.
Хіміческӧј јавԉеԋԋӧјас бӧрын лоӧны выԉ вешществојас, коԁјаслӧн својствоыс і составыс ԇоԋнас мӧԁногаԍӧ. Мі боԍтам прімер пыԃԃі ԍіԍ сотӧм. Ԍіԍ сотчӧмтӧ поԅӧ шуны хіміческӧј јавԉеԋԋӧӧн. Тајӧ јавԉеԋԋӧ ԁырјі ԍіԍлӧн вешщество составыс ԇікӧԇ вежԍіс ԁа артміс та пыԃԃі выԉ вешществојас: — угԉекіслыј газ, вару, пӧјім ԁа мукӧԁ вешществојас.
Хіміческӧј јавԉеԋԋӧјастӧ велӧԁӧмыԁ ԇоԋнасӧн пырӧ хіміја наукаӧ.
§ 2. Хіміјалӧн коланлуныс соціаԉіԍԏіческӧј строіԏеԉство уҗын
Морт обшщественнӧј олӧмын хіміјалӧн зев ыҗыԁ значеԋԋӧыс: хіміја отсаԍӧ промышԉенноԍтын, строіԏеԉствоын, ԍеԉскӧј хоԅајствоын. Поԅӧ вајӧԁны тащӧм прімерјас: руԁајасыԍ перјӧны уна ԍікас металлјас, кӧрт, ыргӧн, цінк, ԍвіԋеч. Хіміја інԁӧԁјас ԍерԏі перерабатывајтӧны іԅвестка, іԅвестка сотӧмӧн артмӧ ԋегашоннӧј ізвеԍԏ, коԁі зев колантор стрӧітчан уҗын. Ԋегашоннӧј ізвеԍԏ ӧтлааԍӧ вакӧԁ ԁа ԍетӧ гашеннӧј ізвеԍԏ. Гашеннӧј ізвеԍԏ лыакӧԁ ԁа ԍојкӧԁ ӧԏілаӧԁӧмӧн зев колантор керка ԍԏенјас штукатурітігӧн, каменнӧј керкајас течігӧн.
Ковлывлӧ, мыј склаԁјас — амбарјас, прӧԁуктајас пуктӧм воԇвылын, колӧ чіԍԏітны зараза ԍетан бакԏеріјајасыԍ ԁа с. в. Татӧн бара-жӧ хіміја отсаԍӧ. Боԍтӧны ԁа сотӧны віжістӧг (ԍера). Віжістӧг сотчігӧн лоӧ уԁушԉівӧј, ԍерԋістӧј газ, коԁі тыртӧ помешщеԋԋӧсӧ, ԁа вӧчӧ ԃіԅінфекціја (віјӧ зараза ԍетан олыԍјасӧс: — спорајасӧс, бакԏеріјајасӧс).
Колӧ шуны таԇ, мыј хіміческӧј јавԉеԋԋӧјас мунӧ мігӧгӧр разнӧј проізвоԁствојасын: фабрік-завоԁјасын. Хіміја набԉуԁајтӧ ԁа велӧԁӧ хіміческӧј јавԉеԋԋӧјас фабрікаын, пріроԁаыԍ ԁа матігӧгӧрыԍ. Но меԁбур резуԉтатјас хіміклӧн лоӧ сек, кор асԍыс набԉуԃеԋԋӧјассӧ сіјӧ проверітас ԁа бура велӧԁас лабораторіјаын, быԁԍама ԍікас пріборјас ԁа пріспособԉеԋԋӧјас отсӧгӧн. Хіміческӧј кабіԋетын вӧчалӧны уна ԍікас выԉ вешществојас, коԁјас зев коланаӧԍ ӧніја уҗ проізвоԁствоын.
Ӧні міјан СССР-ын мунӧ став овмӧс поԁувсӧ выԉмӧԁан реконструкціја, а хіміјалӧн тані вывті-ԋін ыжыԁ коланлуныс, значеԋԋӧыс.
Первој боԍтам мі ԁа ԍеԉскӧј-хоԅајство вылын прӧверітам хіміјалыԍ јона коланалунсӧ. Міјан СССР-ын урожајноԍт мукӧԁ госуԁарствојасыԍ јона-на улын. Шабԁі куԅа шӧркоԃԃем урожај гектарыԍ міјан — 6–8 цеԋтԋер; Ангԉіјаын — 22 цеԋтԋер; Ԁаԋіјаын — 30 цԋ.
Тајӧ лыԁпасјас петкӧԁлӧны, мыј міјан ԍерԏі мукӧԁ госуԁарствојасын ԋоԉ-віт мынԁа урожајсӧ унҗык боԍтӧны быԁ гектарыԍ. Тајӧ сы вӧсна, мыј мукӧԁ госуԁарствојасын ԍеԉскӧј-хоԅајство ԁа хіміја јонҗыка вӧлі, важыԍаԋҗык јітчӧма.
Боԍтам-кӧ лыԁпасјас, уна-ӧ шӧркоԃԃема воԇҗыксӧ вӧлӧм 1 гектарӧ ԍујӧны міԋераԉнӧј вын (азот, фосфор, каԉіј): Голланԃіјаын — 108 кгр.; Беԉгіјаын — 55 кгр.; Гермаԋіјаын — 49 кгр.; Јапоԋіјаын — 28 кгр.; Франціјаын — 18 кгр.; САСШ-ын — 5 кгр.; СССР-ын — 0,16 кгр. Тајӧ лыԁпасјассӧ боԍтӧма 1922–26 воԍа стаԏіԍԏікаыԍ. Војна воԇвылын 1 гектарыԍ урожај боԍтісны: Беԉгіјаын — 2,5 тонна шабԁі, Гермаԋіјаын ԁа Ангԉіјаын — 2 тонна, а Роԍԍіјаын сӧмын — 0,8 тонна. Вітвоԍа планын міјан вӧлі сувтӧԁӧма мог, шабԁі урожајноԍԏ кыпӧԁны — 30–35 прӧч. мынԁа, а мӧԁ пјаԏіԉетка меԁбӧрја војасын сувтӧԁӧма мог — вајӧԁны ԅерновӧј проԁукціја 1300 міԉԉон цԋт., а хлопок ԁа шабԁі ԍерԏі урожај кыпӧԁны кыкмынԁа.
Тащӧм гырыԍ могјас олӧмӧ пӧртӧм ԋекор ез тӧԁлы і ез вермыв олӧмӧ пӧртны ԋекущӧм капітаԉіԍԏіческӧј госуԁарство. Но соціаԉіԍԏіческӧј поԁула СССР-са овмӧслы та ԍерԏі вермытӧм тор абу: машіннӧј ԏехԋіка ԁа хіміја отсӧгӧн тајӧ могсӧ лоӧ олӧмӧ пӧртӧма.
Гермаԋіја бӧрја 50 воӧн урожајноԍԏ прӧчент кыпӧԁіс міԋераԉнӧј уԁобреԋԋӧ ԍујӧмӧн 5 прӧчентӧԇ. СССР-са мујас ԋӧԏі абу ԉокҗыкӧԍ капітаԉіԍԏіческӧј странајас му ԍерԏі. Мі капітаԉіԍԏіческӧј Гермаԋіјалыԍ урожајноԍԏ кыпӧԁан тујсӧ вевԏԏам ог 50 воӧн, а 5–10 војасӧн.
Опытјас петкӧԁлӧны, мыј хіміја отсӧг пыр, міԋераԉнӧј уԁобреԋԋӧ муӧ ԍујӧмӧн, кыптыны вермас урожај мукӧԁ ԍікас кӧԇајасын 50–400 прӧчентӧԇ (опытјас вӧлі вӧчалӧма Івановоԅԋеԍенскӧј ԁа Јарославскӧј совхозјасын).
СССР-са Наркомԅем арталӧм ԍерԏі, міԋераԉнӧј уԁобреԋԋӧ вӧчӧмсӧ мӧԁ пјаԏіԉетка борја војас кежлӧ колӧ кыпӧԁны 40 мԉн. тоннаӧԇ, а качествосӧ міԋераԉнӧј уԁобреԋԋӧлыԍ кыпӧԁны ԋекымын пӧв унҗык воԇԇа ԍерԏі.
Та кынԇі хіміја отсалӧ вреԃіԏеԉ-грызунјаскӧԁ хіміческӧј среԁствојасӧн вермаԍны. Ӧніја каԁӧԇ, быԁ во вреԃіԏеԉјас вӧсна, урожај міјан вӧлі вуж вылас вошӧ 15–20 прӧчент мынԁа.
Таԇ-кӧ бура хіміјатӧ тӧԁӧм, ԍеԉскӧј хоԅајствокӧԁ јітӧм мӧԁ пјаԏіԉеткаын ԍетас зев уна ԍо міԉԉон центԋер ԉішнӧј ԋаԋ, уна міԉԉон центԋер хлопок ԁа мукӧԁ ԍікас куԉтурајас.
Сіԇ-жӧ і скӧт віԇӧмын хіміјалӧн коланалуныс абу-жӧ ічӧт. Быԁсӧнлы гӧгӧрвоана, мыј скӧт віԇӧм поԅіс бура сувтӧԁны сӧмын сек, кор лоӧ бур кӧрым скӧтлы, а бур кӧрым база сувтӧԁны хіміја отсӧгтӧг он-жӧ вермы. Соціаԉіԍԏіческӧј скӧт вӧԃітӧмӧн, скӧт бурмӧԁӧмын хіміјалӧн зев ыҗыԁ коланлуныс. Хіміја отсаԍӧ кӧрым база паԍкӧԁӧмын: ԍілос вӧчан уҗын, кӧрым пыщкӧ вітамінјас соԁтан уҗын.
Сіԇ-жӧ хіміја ыҗыԁ отсӧг ԍетӧ металлургіјалы.
Боԍтам ԁомна пач, кӧні сывԁӧны руԁајас, кӧні мунӧ зев уна ԍікас хіміческӧј јавԉеԋԋӧјас. Металлургіјаын хіміјалӧн могыс ізучітны та гӧгӧрыԍ став јавԉеԋԋӧјассӧ ԁа, направітны сіԇ, меԁым еԍкӧ унҗык ԁа бурҗык прӧԁукціја петіс.
Опытјас петкӧԁлӧны, мыј кокс пыщкыԍ ԉучкіа ԍера вӧтлӧм соԁтӧ ԁомналыԍ 10–15 прӧчент мынԁа прӧԁукціјасӧ, таԇ коксыс бырны мӧԁас ещаҗык, чугунлӧн асԁоныс чінӧ, ԁај аԍсӧ ԍернӧј кіслотасӧ поԅӧ уна ԍурс тонна торјӧн шеԁӧԁны.
Сіԇ-жӧ шлаклыԍ ԍӧкыԁа сылӧмсӧ бура лӧԍӧԁӧмӧн ԁомнајаслыԍ проізвоԃіԏеԉноԍтсӧ поԅӧ кыпӧԁны 25 прӧчентӧԇ, ԁај кокс мунны мӧԁас 5–10 прӧчентӧн ещаҗык.
Хіміја воԇын сулалӧ ыҗыԁ мог — металл перјӧм бура јітны мукӧԁ хіміческӧј проізвоԁствокӧԁ. Ӧнӧԇ-на ԁомна пачын руԁа сывԁігӧн уна вошӧ вӧлі колана вешществојас прӧста: уна прӧста мунӧ шыбытасӧ, а мукӧԁ вешществојас прӧста лебԅӧны сынӧԁӧ. Ӧніја хіміјалӧн тащӧм мог — ещаммӧԁны проізвоԁствоын шыбытасјас ԁа ԁобра вылӧ іспоԉзујтны веԍшӧрӧ сынӧԁӧ лебԅан вешществојассӧ.
Та ԍерԏі міјан-ԋін емӧԍ зев бур резуԉтатјас: Уралын јітӧма ыргӧн перјӧм ԍернӧј кіслота перјӧмкӧԁ. Хіміја чорыԁа отсалӧ економітны сещӧм руԁајас, кущӧм металлјасӧн мі ӧнӧԇ-на гӧԉӧԍ. Боԍтам тащӧм прімер. СССР-ын бур качествоа аԉуміԋіј руԁаыԍ куԅа-коԃ вӧлі ԇескыԁ: пыр мукӧԁ госуԁарствојасыԍ лоі ԋӧбны. Ӧні выԉ еԉектрохіміческӧј металлургіја ԍетіс возможноԍт аԉуміԋіј перјыны прӧстӧј ԍојыԍ.
Сіԇ-жӧ хіміја ԍетӧ зев ыҗыԁ отсӧг СССР-са сырјӧвӧј хоԅајстволы. Ӧніја проізвоԁстволӧн планјас гырыԍӧԍ. Тајӧ сувтӧԁӧ мог — кыԇ мыј поԅӧ бура ԁа економнӧја сырјо іспоԉзујтны.
Тані бара-жӧ хіміја інԁӧ туј, — кущӧм ногӧн поԅӧ іспоԉзујтны ԁа економітны сырјо.
Прімер пыԃԃі боԍтам ԋефеԉін іспоԉзујтӧм, (ԋефеԉін ԁоза уна Коԉскӧј полуостровын ԁа Уралын). Хіміја ԁа еԉектрохіміја отсӧг пыр ӧні ԋефеԉіныԍ перјӧны: щелочјас, уна ԍікас совјас, ԍіԉікагеԉ (зев ценнӧј тор ԏехԋікаын), а ԇоԋнасӧнсӧ ԋефеԉіныс мунӧ ԍԏеклӧ ԁа фарфор вӧчан проізвоԁствоӧ.
Гіпс проізвоԁствоын зев-жӧ колантор. Гіпсыԍ поԅӧ перјыны ԍернӧј кіслота ԁа мукӧԁ вешществојас.
Сіԇ-жӧ зев уна колана сырјо ем сынӧԁын: азот, кіслороԁ ԁа мукӧԁ, коԁјас зев коланаӧԍ промышԉенноԍтын. Тајӧ бара-жӧ хіміја інԁӧԁјас ԍерԏі перјӧны. Хіміја ԍетӧ возможноԍт омӧԉ качествоа прӧԁукціја пӧртны вылын качество прӧԁукціјаӧ. Хіміја-жӧ отсалӧ вӧчны іскусственнӧј шӧвк, іскусственнӧј каучук, цеԉԉулоза, кіно ԁа фото-маԏеріалјас.
Хіміјалӧн сіԇ‐жӧ ыҗыԁ значеԋԋӧыс ԁорјыԍан (оборона) вын кыпӧԁӧмын. Ті тӧԁанныԁ, мыј капітаԉіԍԏіческӧј мір быԁлун, быԁчас лӧԍӧԁчӧ војујтны, кеслӧ СССР вылӧ піԋсӧ, лӧԍӧԁлӧны быԁԍама ԍікас провокаціјајас, меԁым СССР-ӧс војнаӧ кыскыны.
Капітаԉіԍԏіческӧј странајасын кріԅіс луныԍ-лунӧ ԍеԉскӧј-хоԅајство ԁа промышԉенноԍт уԍкӧԁӧ увлаԋ, но војеннӧј хіміческӧј завоԁјас кыптӧны. Азотнӧј завоԁјассӧ најӧ паԍкӧԁісны 750000 тоннаӧԇ. Најӧ оз уԁобреԋԋӧјас вӧсна тӧжԁыԍны, а лӧԍӧԁӧны выԉ імперіаԉіԍԏіческӧј војна кежлӧ морт віјан газјас. Та вӧсна міјан колӧ щӧщ лӧԍӧԁчыны, асԍыным хіміческӧј војеннӧј промышԉенноԍт кыпӧԁны, меԁ вермам вооружоннӧј отпор ԍетны ставмувывса імперіаԉістјасыслы.
Меԁым гырыԍ ӧԁ вылӧ сувтӧԁны хіміческӧј промышԉенноԍт ԁа орԁјыны воԇын муныԍ капітаԉіԍԏіческӧј странајасӧс, 17-ӧԁ парԏіјнӧј конференціја ԍетіс тащӧм ԃірекԏіва — мӧԁ вітвоԍа планын ԇікӧԇ бырӧԁны хіміческӧј промышԉенноԍтлыԍ коԉтчӧм мукӧԁ ԍікас соціаԉіԍԏіческӧј овмӧс јукӧн ԏемпјасыԍ. Меԁԍа ыҗыԁ могӧн інԁіс основнӧј хіміја кыпӧԁӧм вылӧ ԁа уԁобреԋԋӧјас вӧчӧм вылӧ.
Парԏіјалӧн ԃірекԏіва олӧмӧ пӧртӧм могыԍ стрӧітчӧны тащӧм хіміческӧј гігантјас: Береԅԋікі, Бобрікі, Горловка, Ԋевскӧј завоԁ, Соԉікамскса каԉіјнӧј шахтајас, Тагіԉскӧј, Кемеровскӧј, Каменскӧј ԁа мукӧԁ комбінатјас. Таԇ мі вермам обеспечітны хіміческӧј уԁобреԋԋӧјасӧн соціаԉіԍԏіческӧј ԍеԉскӧј-хоԅајство ԁа промышԉенноԍтлы ԍетны колана вешществојас, јонмӧԁны СССР-лыԍ обороноспособноԍтсӧ.
Хіміја меԁԍа бур оружіјӧ проԉетаріат кіын реԉігіјакӧԁ вермаԍан уҗын. Хіміја велӧԁӧ вешществојасыԍ пыр вежлаԍан (ізмеԋеԋԋӧ) законјассӧ тӧԁмавны, тајӧн жугӧԁӧ реԉігіјалыԍ мојԁкывјас чуԃесајас јылыԍ.
Попјас пемыԁ јӧзлы јурас тувјалӧны, мыј-пӧ јен вӧчіс став олӧмсӧ. Попјас пыр віԍталӧны сещӧм тор јылыԍ, коԁӧс-пӧ оз поԅ аԁԇыны, а јен ставсӧ аԁԇӧ.
Хіміја опытјас пыр ԁокажітіс, мыј пріроԁаыԍ ԋінӧм оз быр, а вешществојас ӧԏі віԁыԍ вежԍӧны мӧԁ ԍікас віԁӧ. А став „чуԃесајас“ вӧчалӧмтӧ хіміја објаԍԋајтӧ прӧстӧј хіміческӧј јавԉеԋԋӧјасӧн.
Та ԍерԏі мі аԁԇам, кущӧм ыҗыԁ роԉ хіміјалӧн соціаԉізм стрӧітан уҗын ԁа реԉігіјакӧԁ вермаԍан уҗын.
ВА ԀА СЫНӦԀ
1 ЗАԀАԊԊӦ: ВЕШЩЕСТВОЈАС СӦСТӦММӦԀӦМ
§ 3. 1 уҗ. Оԁнороԁнӧј ԁа ԋеоԁнороԁнӧј вешществојас
Уҗалігӧн ковмасны тащӧм пріборјас: пробіркајас, мікроскоп, воронка, хіміческӧј стӧканјас, ступка, ԍԏекԉаннӧј палочка ԁа ԍпіртовӧј лампа.
Маԏеріалјас: ԍпірт, бенԅін, јӧв, граԋіт, мрамор, гуԁырва, фіԉтрујтчан бумага, ԋајт сов ԁа сахарнӧј песок.
1. Пробіркајасӧ боԍтӧ ԋеунаӧн: ԍпірт, бенԅін, гуԁырва, боԍтӧ граԋіт ԁа мрамор торјас. Тӧԁмалӧј, кущӧм вешществојаслӧн быԁ местаӧԁ (став чаԍтыс) ӧткоԃӧԍ і кущӧмјаслӧн абу ӧткоԃӧԍ?
2. Боԍтӧ јӧв ԁа віԇӧԁлӧ мікроскоп пыр. Поԅӧ аԉі оз шуны, мыј јӧв быԁ местаӧԁ ӧткоԃ?
3. Кык пробіркаӧ (поԅӧ стӧканјасӧ) кіԍтӧ гуԁыр, ԋајт ва. Ӧԏі пробіркасӧ сулӧԁыштӧ, меԁым гуԁырыс пукԍас. Мӧԁ пробіркаԍыс гуԁыр васӧ фіԉтрујтӧ. Ва чіԍԏітан (фіԉтр) вӧчӧ кԉејтӧм фіԉтрујтчан бумагаыԍ. Первој ԋоԉпеԉӧса кваԁрат-коԃ тор кусԋалӧ ԋоԉпӧвсӧн ԁа паԍкӧԁтӧг топыԁа пуктӧ воронка пыщкӧ, кусыԋтӧ ԁорсӧ воронка ԁор берԁӧ, меԁым лоӧ тӧԁчӧмӧн віԅ, сеԍԍа перјӧ воронкаыԍ фіԉтр бумага ԁа шыранӧн ԋеуна віԅԍыс уліҗык вунԁӧ (1 ԍерпассӧ віԇӧԁ).
Ӧні торјӧԁлӧ ԉістӧн-ԉістӧн, тіјан лоӧ башлык коԃ јоԍ-јура фіԉтрӧвӧј бумага. Пуктӧ тајӧ топыԁа воронка пыщкӧ (2-ԁ ԍерп.) Віԅԍыс уліҗык вунԁӧм вӧсна, тіјан фіԉтрӧвӧј бумагалӧн ԁорыс лоӧ улынҗык воронка ԁорԍыԁ. Таԇі фіԉтртӧ вӧчӧмыԁ меԁԍа лаԁа. Меԁым кіԍтігаԁ ваыԁ оз резԍы, васӧ кіԍтӧ ԍԏеклӧ беԃтор куԅа (віԇӧԁ 3-ԁ ԍерп.)
Кор колӧ фіԉтрујтчыны регыԁӧнҗык, сек вӧчӧны сложнӧј фіԉтр.
Кыԇі вӧчны сложнӧј фіԉтр, петкӧԁлӧма 4-ԁ ԍерпасын. Вӧчны таԇ: кусԋалӧны кабала гуԁӧк мек-моз, ԉішнӧј ԁорсӧ вунԁӧны ԁа паԍкӧԁӧмӧн пуктӧны воронка пыщкӧ.
Кущӧм лоі ваыԁ фіԉтрујтӧм бӧрын ԁа сулӧԁӧм бӧрын?
4. Ступкаын посԋӧԁӧ прӧстӧј солаԍан сов. Стӧканӧ җынјӧԇыс кымын кіԍтӧ ва ԁа сетчӧ кіԍтӧ ԁрӧбітӧм совтӧ, гуԁралӧј ԍԏекԉаннӧј беԃторјӧн. (Тајӧ поԅас ԋеуна шонтыштны, ӧԁјӧҗык сывԁӧм вӧсна). Тајӧ лоӧ раствор, роч ногӧн-кӧ. Тајӧ растворсӧ фіԉтрујтӧ фарфор чашкаӧ, сеԍԍа фіԉтрујтӧм васӧ шонтӧ, кытчӧԇ раствор вылысыс оз ло кеԋ, коԍтӧ васӧ. Кӧԇӧԁӧм бӧрын ԋӧжјӧԋікӧн коԉас васӧ кіԍтӧ бокӧ. Сӧстӧм совсӧ, мыјԁтӧм пукԍас фарфор чашкаӧ, фіԉтрујтчан бумага костын коԍтӧ.
5. Сов моз-жӧ колӧ сӧстӧммӧԁны фіԉтр бумага пыр сакарнӧј песок, поԅӧ і мукӧԁ ваын сылан вешществојас боԍтны, кущӧмјас тіјан лабораторіјааԁ емӧԍ.
Меԁвоԇԇа кык уҗыс міјанлы петкӧԁліс, мыј емӧԍ кык ԍікаса вешществојас. Ӧԏі ԍікас вешществојасыс (бенԅін, ԍпірт, мрамор) ԇоԋнасӧн ӧткоԃӧԍ (став чаԍтыс), а мӧԁ ԍікас вешществојаслӧн (граԋіт, јӧв, гуԁырва) пыщкӧсса вешществојас ԍерԏі абу ӧткоԃӧԍ. Бенԅінлӧн ԁа ԍпіртлӧн быԁ војт ӧԏі ԍікас вешществоыс, а гуԁыр валӧн абу быԁ војт ӧткоԃ: тані ӧԏі местаын (војтас) вермас лоны ԍој торјас, јогјас ԁа с. в. Граԋітыԍ ӧԏі местаыԍ поԅӧ аԁԇыны ԍӧԁ торјас, мӧԁлаыԍ јеҗыԁ ԍера торјас. Јӧлыԁ мікроскоп пыр віԇӧԁігӧн гуԁыр ва коԃ-жӧ, сені плавајтӧны щӧг торјас (жір).
Та ԍерԏі вешществојасӧс јукӧны кык ԍікасӧ: оԁнороԁнӧј ԁа ԋеоԁнороԁнӧј вешществојас вылӧ. Оԁнороԁнӧј вешществојасӧн мӧԁам шуны сещӧм вешществојас, коԁјаслӧн став пыщкӧсса чаԍтыс мӧԁа-мӧԁыскӧԁ ӧткоԃӧԍ.
Ԋеоԁнороԁнӧј вешществојасӧн мӧԁам шуны, коԁјаслӧн пыщкӧсса чаԍтјасыс абу ӧткоԃӧԍ.
Міјан боԍтӧм вешществојасыԁ ԍпірт ԁа бенԅін лоӧны оԁнороԁнӧј вешществојас, а гуԁырва, јӧв ԁа граԋіт — ԋеоԁнороԁнӧј вешществојас.
Ԋеоԁнороԁнӧј вешществојастӧ сӧстӧммӧԁӧмӧн ԁа торјӧԁӧмӧн поԅӧ-жӧ пӧртны оԁнороԁнӧј вешществојасӧ, кыԇік 3, 4, 5-ӧԁ опытјасын мі сӧстӧммӧԁім ва, ԍојан сов ԁа ԋекымын мукӧԁ вешществојас, сулӧԁӧмӧн, фіԉтрујтӧмӧн ԁа сывԁӧмӧн. Таԇ-жӧ поԅӧ і мукӧԁ вешществојас сӧстӧммӧԁны, торјӧԁны оԁнороԁнӧј вешществојасӧ ԋеоԁнороԁнӧј вешществојассӧ.
Опытјас ԁа набԉуԃеԋԋӧјас петкӧԁлӧны, мыј оԁнороԁнӧј ԁа ԋеоԁнороԁнӧј вешществојас зев јона торјалӧны асланыс стројеԋԋӧ ԍерԏі, мукӧԁ ԍікас вешществојаскӧԁ растворітчӧм ԍерԏі ԁа перјӧм ног ԍерԏі.
Хіміко-фіԅіческӧј својствојас тӧԁмалӧм куԅа, ԏехԋікаын ԁа промышԉенноԍтын ӧні јона прімеԋајтӧны: 1) фіԉтроваԋԋӧ, 2) крістаԉізаціја ԁа перегонка способ.
§ 4. 2 уҗ. Сывԁӧԁјас (растворы).
Ковмасны пріборјас: ԍԏекԉаннӧј банка, вескі, мензурка, ԏермометр, стӧканјас, фарфоровӧј чашка, ступка, ԍԏекԉаннӧј беԃтор, ԍԏекԉаннӧј трубка, воронка, ½ ԉітр ыҗԁа колба, пробіркајас ԁа ԍпіртӧвӧј лампа. Маԏерјалјас: фіԉтрујтчан бумага, ԉібӧ вата, прӧстӧј солаԍан сов, ԍеԉітра, соԁа, мел, ԍера, меԁнӧј купорос, бертоԉетовӧј сов, бенԅін, раԍԏіԏеԉнӧј выј, восктор, лым, ԉібӧ јі, нашатыр, ԍерно-натріјевӧј сов, јеԁкӧј натріј, ԍернӧј кіслота, уксусно-кіслӧј натріј.
1. Быԁ пробіркаӧ торјӧн кіԍтӧ ва, сіԇ-жӧ быԁ пробіркаӧ кіԍтӧ (чорыԁҗык вешществојас ԁрӧбітӧмӧн) тащӧм вешществоjaс: ԍојан сов, соԁа, меԁнӧј купорос, мел, ԍера, бенԅін, кослунја выј. Первој быԁ вешщество боԍтӧ ещаԋікӧн, сеԍԍа соԉкјӧԁлӧмӧн гуԁралӧ ԁа віԇӧԁӧ, кущӧм вешществојас кокԋіԁа сылӧны, кущӧмјас ԍӧкыԁҗыка, кущӧмјас ԋіӧԏі оз сывны?
Сывԁӧԁ тыра пробіркајас шонтыштӧ ԍпіртӧвӧј лампа вылын. Віԇӧԁӧ кыԇік сылӧм ногыс вежԍӧ бі вылын шонтӧмыԍ?
2. Мерајтӧ мензуркаӧн кыкыԍ 10 куб. саԋԏіметр ва ԁа кіԍтӧ кык пробіркаӧ. Ӧԏі пробіркаас сывԁӧ 5 гр. ԍојан сов, а мӧԁас 5 гр. ԍеԉітра. Сылӧ аԉі оз сов 10 кб. см. ваын? Сеԍԍа пробіркајас шонтӧ ва пуԅыны завоԃіттӧԇ. Віԇӧԁӧј коԁ вешществоыс сылӧ ԇоԋнас коԉастӧг? Вежԍӧ аԉі оз ԍојан совлӧн сылӧмыс ԏемпература кыптӧмыԍ? Кыԇі ԍеԉітралӧн сылӧмыс вежԍӧ шонтӧмыԍ? Шоныԁ ԍеԉітра сывԁӧԁӧ соԁталӧ ԍеԉітра сетчӧԇ, кытчӧԇ сывны ԇікӧԇ оз ԁугԁы.
3. Кіԍтӧ пробіркаӧ бенԅін, сетчӧ соралӧ ԋеуна кослунја выј. Сылӧ аԉі оз выј бенԅінын?
4. Тыртӧ ԇік тырӧԇ пробірка кӧԇыԁ ваӧн. Леԇӧ увлаԋ вомӧн ватыра ԁозјӧ ԁа мӧԁ помсӧ шонтӧ, но енӧ-жӧ ԇік пуԅытӧԇ (віԇӧԁ „5-а“ ԍерп.). Мыјла пробірка вылыс помас чукӧрміс сынӧԁыс?
5. Ӧні боԍтӧ кык ва тыра пробірка. Ӧԏікас кіԍтӧ ԍојан солалан сов, а мӧԁас нашатыр. Пробіркаыслыԍ вомсӧ тупкӧмӧн соԉкјӧԁлӧ, меԁым ӧԁјӧнҗык сылісны, сеԍԍа мерајтӧ ԏемпература. Вежԍіс ез валӧн ԏемператураыс і кыԇі вежԍіс? (Опыт воԇвылын валыԍ ԏемпературасӧ колӧ мерајтны-жӧ).
6. Кык стӧканӧ весӧн боԍтӧ лым, ԉібӧ ԁрӧбітӧм јі. Лымтыра стӧканјасӧ, ӧԏікас кіԍтӧ ԍојан солалан сов, а мӧԁас нашатыр ԁа гуԁралӧ. Совсӧ колӧ боԍтны меԁ вӧлі 3 вес лым пај вылӧ ӧԏік вес пај сов, а нашатырыс ӧԏі вес пај 4 вес пај лым вылӧ. Ӧні мерајтӧ ԏемпературасӧ кыкнан пробіркаԍыс.
Ва тыра пробіркаӧ ԋӧжјӧԋікӧн кіԍтӧ ԍернӧј кіслота ԁа выԉ-пӧв мерајтӧ ԏемпературасӧ кіԍтӧм бӧрас.
7. Ва тыра пробіркаын сывԁӧ, ԍԏекԉаннӧј беԃторјӧн гуԁраліг тырјі, (поԅӧ ԏермометрӧн гуԁравны, тајӧ бурҗык-на), јеԁкӧј натр, ԉібӧ јеԁкӧј каԉіј. Боԍтны колӧ 2 пај ва ԁа 1 пај јеԁкӧј натр, ԉібӧ каԉіј. Набԉуԁајтӧ, кыԇі мӧԁас вежԍыны ԏемпература тајӧ вешществојас сылігӧн? Тајӧ вешществојас сывԁігӧн пробірка вомтӧ чуԋӧн тупкыны оз поԅ.
8. Пуктӧ пробіркаӧ 5 гр. уксусно-кіслӧј натріј. Сетчӧ-жӧ кіԍтӧј 3 грамм ва, сіԇік, меԁым пробірка ԍԏенас ԋӧԏі ез коԉ уксусно-кіслӧј натріјыс. Сеԍԍа шонтӧј кытчӧԇ уксусно-кіслӧј натріј оз сыв. Сывԁӧм бӧрын пробірка вомсӧ тупкӧ ватаӧн ԁа кӧԇыԁ ваӧ кӧԇӧԁны пуктӧ. Кӧԇӧԁӧм бӧрын-кӧ вешществојас ез пӧрны крісталлӧ, нӧшта чӧвтӧј сетчӧ уксусно-кіслӧј натріјлыԍ крісталлтор.
9. Фарфоровӧј чашкаын шонтӧ меԁнӧј купорос ԁа віԇӧԁӧј кыԇ вежԍӧ рӧмыс меԁнӧј купорослӧн?
Кущӧм рӧмыс меԁнӧј купорослӧн ваӧ пуктытӧԇ? Кыԇік поԅас тӧԁмавны, мыј меԁнӧј купорослӧн лӧз рӧмыс ва кутӧм вӧсна коԉі бӧр ас пыщкӧсас?
10. Сывԁӧ ва піын ԍојан солалан сов, поԅӧ боԍтны і мукӧԁ сылана чорыԁ вешществојас — соԁа, ԉібӧ ԍеԉітра. Тајӧ сывԁӧԁсӧ кіԍтӧ фарфоровӧј чашкаӧ. Чашкасӧ сеԍԍа (енӧ-жӧ вывті јона) ԍетка пыр шонтӧ ԍпіртӧвӧј лампа вылын, кытчӧԇ став ваыс оз коԍмы.
Набԉуԁајтӧ пӧрӧ аԉі оз руӧ вакӧԁ щӧщ совыԁ? Меԁым кіԅӧрыԁ (жіԁкоԍтыԁ) шонтігӧн ез резԍы, ԋӧжјӧԋікӧн ԍԏеклӧ беԃторјӧн пыр гуԁрыштны колӧ.
§ 5. Сывԁӧԁјаслӧн својство.
Мі ӧні тӧԁмаԍім уна ԍікас сывԁӧԁјаскӧԁ (растворјаскӧԁ).
Став сывԁӧԁсӧ поԅӧ јукны кык пеԉӧ: 1) насышщеннӧј сывԁӧԁ вылӧ ԁа 2) ԋенасышщеннӧј сывԁӧԁјас вылӧ.
Кор сывԁны боԍтӧм вешщество, шуам-кӧԏ ваӧ чӧвтӧм сахар, ԏемпература вежлавтӧг зев лӧԍыԁа-на гуԁралӧмӧн сылӧ, а оз пукԍы сывԁан ԁоз пыԁӧсаԁ, — шуԍӧ ԋенасышщеннӧј сывԁӧԁӧн (растворӧн). Но воԇӧ-кӧ мӧԁам ваӧ сахар соԁтавны, вермас лоны тащӧмтор: сахарыԁ мыј сывнысӧ сылас, а воԇӧ оз мӧԁ сывны, а прӧста мӧԁас сывтӧг ԁоз пыԁӧсӧ пукԍыны. Тајӧ-ԋін лоӧ насышщеннӧј сывԁӧԁ (раствор).
Насышщеннӧј сывԁӧԁ-кӧ мӧԁам шонтыны бі вылын, ԏемпература кыпӧԁны, — насышщеннӧј растворыԁ пӧрӧ бӧр ԋенасышщеннӧјӧ. Тајӧ сы вӧсна, мыј шонтӧм ва унҗык вешщество вермӧ сывԁыны ас піын.
Кор насышщеннӧј сывԁӧԁыԁ вӧчӧма ԏемпература кыпӧԁӧмӧн, кӧԇӧԁӧм мыԍԏі сывԁӧм торјыԁ бӧр пукԍӧ ԁоз пыԁӧсаԁ крісталлӧн.
Крісталлӧн шуԍӧны сещӧм чорыԁ ԏелӧјас, коԁјаслӧн формаыс лоӧ правіԉнӧј кубік, прізма ԁа мукӧԁ геометріческӧј ԏелӧјаскоԃ. Крісталлјас артмӧны сек, кор сывԁӧԁ лоӧ пересышщеннӧј. Сіԇ-жӧ артмӧны крісталлјас сывԁӧԁ коԍмігӧн ԁа шоныԁ сывԁӧԁ кӧԇалігӧн.
Сывԁӧԁјас вӧчігӧн ԁа на бӧрԍа набԉуԁајтігӧн міјан паныԁаԍас со кущӧм выԉтор: ԍеԉітра-кӧ мӧԁам гуԁралӧмӧн сывԁны ваын, ԏемператураыԁ шонтытӧг ачыс мӧԁас вывлаԋ кыптыны, а меԁнӧј купорос-кӧ мӧԁам ваын сывԁны, ԇік лоӧ мӧԁарӧ: ва ачыс мӧԁас кӧԇавны.
Сіԇ-кӧ сывԁӧԁјас піын ем кык ԍікаса вешществојас: ӧԏі ԍікасыс ва ԏемпература мӧԁасны увлаԋ леԇны, а мӧԁ ԍікасыс, валыԍ ԏемпературасӧ вывлаԋ кыпӧԁны.
Прімер петкӧԁлӧм могыԍ вӧчам кык опыт.
Боԍтам стӧкан, стӧканас җынјӧԇыс ва пуктам ԁа ԏермометрӧн мерајтам валыԍ ԏемпературасӧ. Стӧканӧ-жӧ пуктам вывлаԋ вомӧн ва тыра пробірка (віԇӧԁ „5в“ ԍерп.). Сеԍԍа ва тыра стӧкан піӧ мӧԁам кіԍтны ԍернӧј кіслота. Ԍернӧј кіслота ваӧ воӧм мыԍԏі, ваын ԏемпература мӧԁас пырны шоныԁлаԋ, ԏермометрын ртуԏ столбыс зев ӧԁјӧн мӧԁас вывлаԋ кајны. Унҗык-кӧ кіԍтам ԍернӧј кіслотатӧ, ԏемпература кајас 100°-ӧԇ і ваыԁ пуԅас бі вылӧ пуктывтӧг.
Ӧні вӧчам мӧԁ опыт. Боԍтам ва тыра стӧкан, меԁ ваыс вӧлі сӧмын пыԁӧс јылас. Стӧкансӧ пуктам нарошнӧ кӧтӧԁӧм чаг вылӧ. Сеԍԍа мерајтам опыт завоԃіттӧԇ стӧканса валыԍ ԏемпературасӧ. Ԏермометрсӧ стӧканас і поԅӧ сувтӧԁны. Ӧні ва тыра стӧканӧ паԋӧн мӧԁам леԇны азотно-кіслӧј аммоԋіј ԁа сывԁны сіјӧ гуԁралӧмӧн. Кущӧм вежԍӧмјас-жӧ лоӧны? Ԏермометрыԍ ртуԏ столб мӧԁас увлаԋ летчыны, а стӧканыԁ лоӧ јіторкоԃ кӧԇыԁ (віԇӧԁ „5в“ ԍерпасӧ веԍкыԁ җынјас). Кӧԇыԁ вӧснаыс, стӧкан увса кӧтӧԁӧм чагјыԁ стӧкан берԁӧ кынмас — јіԅас.
Ԍојан солалан сов-кӧ лым піын гуԁралан, ԏемпература чорыԁа-жӧ мӧԁас увлаԋ уԍны. Холоԃіԉԋік пӧгребјас вӧчігӧн тајӧ закон ԍерԏіыс ԏемпература увтасмӧԁӧны.
Сіԇ-кӧ вешществојас сывԁігӧн мукӧԁ сывԁӧԁыс шоныԁсӧ боԍтӧ, а мукӧԁыс шоныԁсӧ вӧтлӧ. Јеԁкӧј каԉіј, натріј ԁа ԍернӧј кіслота-кӧ ваын мӧԁан сывԁны, сывԁӧԁын ԏемпература пырыԍ-пыр-жӧ мӧԁас лыбны вывлаԋ. Тајӧ-ԋін віԍталӧ, мыј тајӧ вешществојасыс сылігӧн шоныԁсӧ вӧтлӧны растворыԍ.
Вамоз-жӧ мукӧԁ кіԅӧр вешществојас вермӧны вешществојастӧ сывԁыны. Боԍтам-кӧ жырјас ԁа выјјас, ваын најӧ оз сывны, а сӧмын сылӧны бенԅінын ԁа ефірын. Ԍірјас сылӧны скіпіԁарын ԁа ԍпіртын. Бура сылыԍ вешщество ӧԏік ԍікас сывԁыԍ вешществоын вермас сывны, а мукӧԁ кіԅӧр вешществоас, кӧԏ мыј ен вӧч, ԋінӧмыԍ оз сыв. Караԍін бура сылӧ бенԅінын, но ваын ԋінӧмыԍ оз сыв. Жырјас бура сылӧны ефірын, но ԋӧԏі оз сывны ваын ԁа омӧԉінԇіка сылӧны ԍпіртын.
Тащӧм сывԁыԍјас, кыԇ бенԅін, ԍпірт ԁа ефір ԏехԋікаын частӧ прімеԋајтчӧны. Бенԅінӧн паԍкӧмыԍ бырӧԁӧны жірӧвӧј пјатнајас ԁа вӧтлӧны раԍԏіԏеԉнӧј жірјас ԁа выјјас. Ԍпірт ԁа скіпіԁарлыԍ сылӧм іспоԉзујтӧны лакјас ԁа поԉітур вӧчігӧн.
Растворјастӧ пуігӧн-шонтігӧн ваыс коԍмӧ, мунӧ руӧ, а сывԁӧм чорыԁ вешществојас коԉӧны ԁоз пыԁӧсас. Тајӧ роч ногӧн шуԍӧ „выпаріваԋԋӧӧн“. Выпаріваԋԋӧ ӧніја промышԉенноԍтын ԁа ԏехԋікаын јона коԃ паԍкалӧма.
Прӧстӧја выпаріваԋԋӧ вӧчԍӧ гырыԍ щанјасын, бі вылын.
6-ԁ ԍерпас вылын ԍетӧма схема сещӧм пӧртлыԍ. Пӧрт „А“ ԍујӧма пачӧ, колоԍԋікӧвӧј решетка „В“ вылын сотчӧ топԉіво. Щын ԁа мукӧԁ вешществојас, коԁјас лоӧны топԉіво сотчігӧн „СС“ інԁӧм інті, пӧрт бокјасті, сеԍԍа „Ԁ“ роԅті петӧ нарошнӧј трубаӧ. Прӧстӧј бі вылын гежӧԁаҗык нуӧԁӧны выпаріваԋԋӧ, унҗыкыԍсӧ пӧԉзујтчӧны варуӧн. Выпаріваԋԋӧ нуӧԁԍӧ тупкӧса гырыԍ выпарнӧј аппаратјасын (шуам сакарнӧј ԍіроп вӧчігӧн). „7а“ ԍерпас петкӧԁлӧ схема выпарнӧј аппаратлыԍ, коԁлӧн паԍтаыс 1,5 метр, а суԁтаыс — 3 метра. „А“ парӧвӧј „рубашка“, татчӧ пар локтӧ шонтан аппаратыԍ — „ВВ“ роԅјас пыр, сукмӧм, сывԁӧм выпаріваԋԋӧыԍ мунӧ „С“-ті „Ԁ“ аппарат чіԍԏітны; „Ӧ“ роԅ набԉуԁајтӧм вылӧ лӧԍӧԁӧма; „К“ роԅ вӧчӧма рулы петны; „Н“-ӧн пасјӧма кокјас, коԁјас вылӧ крепітӧма аппаратсӧ.
Та ногӧн-жӧ промышԉенноԍтын (фабрік-завоԁјасын) сывԁӧмӧн, фіԉтрујтӧмӧн, крістаԉізујтӧмӧн сӧстӧммӧԁны колан вешществојас, мукӧԁ сорӧԁјасыԍ торјӧԁӧны.
Мі боԍтам прімер пыԃԃі кущӧмкӧ сывԁӧԁ, кӧн сорԍӧма уна ԍікас вешщество (а абу ӧԏік).
А мі воԇынҗык-ԋін урчітлім, мыј мукӧԁ вешществоыс ваын оз сывны, мукӧԁыс омӧԉіԋԇіка сылӧны, но насышщеннӧј сывԁӧԁ оз ԍетны.
Меԁым колан вешщество торјӧԁны ԁа сӧстӧммӧԁны, унҗыкыԍсӧ ва шонтӧмӧн сӧстӧммӧԁӧны. Первој вӧчӧны насышщеннӧј, ԉібӧ ԋенасышщеннӧј сывԁӧԁ (раствор), сеԍԍа кӧԇӧԁӧны сывԁӧԁсӧ. Кӧԇӧԁӧм мыԍԏі торјӧԁан вешщество чорыԁӧн (унҗыкыԍсӧ крісталлӧн) пукԍӧ ԁоз пыԁӧсӧ. Та бӧрԏі поԅас фіԉтрӧвӧј бумага пыр сысјавны сывԁӧԁтӧ. Пыԁӧсӧ пукԍӧм чорыԁ вешществоjac торјаласны сывԁӧԁыԍ: коԉӧны фіԉтрӧвӧј бумага вылӧ.
Та ногӧн сывԁӧԁыԁ лоӧ сӧстӧмҗык: уна ԉішнӧј сорӧԁыԍ торјалас, но ԃерт, ԇік сӧстӧм оз-на-жӧ ло сывԁӧԁыԁ.
Лабораторіјајасын фіԉтрујтчігӧн пӧԉзујтчӧны прӧстӧј бумага фіԉтрӧн, а фабрік-завоԁјасын фіԉтр пыԃԃі пӧԉзујтчӧны топыԁ ԁӧрајасӧн, шомӧн, коксӧн, лываӧн, аԅбестӧн, ватаӧн ԁа мукӧԁјасӧн. Проізвоԁствоын, чорыԁ вешществојас кіԅӧрыԍ торјӧԁігӧн, вӧчӧны ԉічкан машінаӧн (прессӧн). Ԍԏеарін вӧчан фабрікаын ԍԏеаріныԍ кіԅӧр мукӧԁ сорӧԁјас торјӧԁӧны гіԁравԉіческӧј прессӧн. Ԋебыԁ ԍԏеарін тубыртӧны ԁӧра пыщкӧ ԁа пуктӧны гіԁравԉіческӧј пресс прӧԏівеԋјас вылӧ, „6“-ӧн пасјӧма (віԇӧԁ 5-а ԍерпасӧ). Пресс „ST“ ԉічкӧ прӧԏівеԋјас пԉітаӧн „g“ вылӧ, кіԅӧр ковтӧм торјас петӧны ворјӧ, а ԍԏеаріныс — коланторјыс коԉӧ ԁӧра пыщкӧ.
Мукӧԁ проізвоԁствоас кіԅӧр вешществојасыԍ чорыԁ ковтӧм сорӧԁ — сывԁӧԁјас торјӧԁӧны „центрофугаӧн“. Центрофуга піын зев уна пощпом-коԃ барабанјас ем, најӧ бергалӧны оԍ гӧгӧр. Кіԅӧр, колан вешщество петӧ центрофугаыԍ нарошнӧ вӧчӧм роԅјасті, бергалӧм вӧсна, а центрофуга пыщкӧ коԉӧ чорыԁ вешществојас.
Таԇ-жӧ сахар вӧчан завоԁјасын сӧстӧммӧԁӧны ԍвекла сок. Выпарівајтӧм бӧрын лоӧ сук-ԋіԍӧ кіԅӧр масса, коԁі артмӧ сакар крісталјасыԍ ԁа кԉејкоԃ патокаыԍ. Тајӧ массаыԍ центрофугаӧн-жӧ торјӧԁӧны патока массасӧ і артмӧ јеҗыԁ сакар песок (віԇӧԁ „8а“ ԍерпас).
Фіԉтрујтӧмӧн торјӧԁӧны ԋеоԁнороԁнӧј сылан вешществојас сывтӧм вешществојас піыԍ, ԋеоԁнороԁнӧј вешществојас піыԍ. Первој колӧ тӧԁмавны кущӧм кіԅӧр (жіԁкӧј) вешществоын сылӧ боԍтӧм вешществоыԁ. Сывԁан кіԅӧрјас пыԃԃі (жіԁкоԍтјас) унҗыкыԍсӧ боԍтчӧны ва ԁа кіслотајас, гежӧԁҗыка: ԍпірт, бенԅін, караԍін ԁа мукӧԁ.
Крістаԉізаціја паԍкыԁа употребԉајтчӧ хіміческӧј лабораторіјајасын. Та ногӧн уна ԋеоԁнороԁнӧј (пріроԁаын артмӧм і завоԁјасын вӧчӧм) вешществојас прӧстмӧԁчӧны мукӧԁ сорӧԁјасыԍ. Таԇі унҗыкыԍсӧ хімікјас вӧчӧны оԁнороԁнӧј вешществојас: сӧстӧммӧԁӧм, сорасыԍ торјӧԁӧмӧн.
Та кынԇі ем і мукӧԁ ногјас, кыԇ вешществојасӧс торјӧԁны ԁа сӧстӧммӧԁны сорӧԁјасыԍ, шум кӧԏ перегонка, но та јылыԍ мӧԁлаын ԍорԋітам.
Јуаԍӧмјас 1-ј заԁаԋԋӧ куԅта:
1. Кущӧм сывԁӧԁ лоӧ насышщеннӧј, кущӧм — ԋенасышщеннӧј?
2. Кыԇ вежԍӧ чорыԁ вешществојаслӧн сылӧм (растворајтчӧм), ԏемпература-кӧ мӧԁам вежлавны?
3. Кущӧм сывԁанјас (растворіԏеԉјас) ва кынԇі ԏехԋікаын прімеԋајтӧны?
4. Кыԇі вӧчӧны кӧԇӧԁана вешщество сорӧԁјас (ԍмеԍјас)?
5. Кущӧм ногӧн поԅӧ вӧчны, меԁым чорыԁ вешщество пӧріс крісталлӧ?
6. Кущӧм вешществојас шуԍӧны оԁнороԁнӧјӧн ԁа ԋеоԁнороԁнӧјӧн?
7. Кущӧм ногјасӧн ԋеоԁнороԁнӧј вешществоыԍ поԅӧ торјӧԁны оԁнороԁнӧј вешществојассӧ?
2. ЗАԀАԊԊӦ: ВАЛӦН ЗНАЧЕԊԊӦ ОЛӦМЫН ԀА ԎЕХԊІКАЫН
§ 6. Ва пріроԁаын
Ва сещӧм вешщество, коԁӧс поԅӧ шуны мувылын значеԋԋӧ ԍерԏі ԁа разалӧм ԍерԏі меԁԍа главнӧј вешществоӧн. Ва вевԏԏӧ 70 прӧч. му пајсӧ, а сіԇ-жӧ сынӧԁын, — рупіын повоԁнӧј уна ем ваыԁ. Ва вешщество пырӧ пемӧсјасӧ ԁа став быԁмӧгјас пыщкӧ: оргаԋізм піын пыр овлӧ ва.
Сіԇ-жӧ ва пырӧ уна мукӧԁ вешществојас пыщкӧ, мукӧԁ ԁырјіыс сіјӧ оз тӧԁчы на пыщкыԍ, быԏԏӧкӧ вешществоыс ԇік кос, а збыԉыԍсӧ і сен ваыԁ ем. Прімер пыԃԃі поԅӧ боԍтны му, турун, ԋаԋ ԁа мукӧԁјасӧс; быԁын на піын ваыԁ ем.
Мувыв ва быԁ местаын абу ӧткоԃ сӧстӧм лун ԍерԏі. Сіԇ-жӧ пріроԁаса ва ԇік сӧстӧм, меԁ сен ез вӧвны кущӧмкӧ мукӧԁ вешщество сорӧԁјас, ԋекор оз овлыны. Та вӧсна разнӧј местаыԍ боԍтӧм валӧн својствојасыс абу ӧткоԃӧԍ. Меԁ чістӧј ваӧн мувывса ваыԍ поԅӧ лыԃԃыны — зер ва. Но і зер ва піын овлӧны бусторјас ԁа мукӧԁ вешществојас, коԁјас вермісны веԍкавны сынӧԁыԍ. Мукӧԁ ԍікас вајас: ју ва, кԉуч ва, мореса ва, мупыщкӧсса ва абу зервакоԃ сӧстӧмӧԍ. На пыщкын зев уна мукӧԁ ԍікас сылӧм вешществојас овлӧны. Овлӧ сещӧм ва, коԁ пыщкын овлӧ уна іԅвестка, овлӧ і сещӧм ва, кӧн іԅвесткаыс ещаҗык, ԉібӧ ԋӧԏі абу. Тащӧм ваыԁ вом улаԁ кылӧ ԋебыԁ.
Меԁԍа уна овлӧ сылӧм вешществојас мореса ваын, (сен зев уна сов). Мукӧԁ ԁырјіыс мореса ваын сылӧм солыԁ овлӧ — 4 пр-ӧԇ. Чорнӧј мореын — 1,8 прӧч., Балԏіјскӧј мореын — 0,5 пр.
Сіԇ-жӧ уна сылӧм вешществојас овлӧны міԋераԉнӧј (ԉечітанінса) вајасын. Најӧ піын овлӧны сещӧм својствоа вајас, коԁјас бурмӧԁӧны віԍӧмјасыԍ. Та вӧсна тащӧм вајассӧ іспоԉзујтӧны врачјас віԍӧмјасыԍ ԉечітӧм могыԍ (Кісловоԁскын — нарзан ва, Ԍереговын сов ва). Ԉечітан својствоа вајастӧ і попјас щӧщ іспоԉзујтӧны, јенлы ескыԍ јӧзӧс пӧрјӧԁлӧм могыԍ.
Ӧнӧԇ-на овлӧ, мыј знакарјас „чуԃесаног“ ваӧн ԉечітӧны пемыԁ јӧзӧс, быԏԏӧ-пӧ ваас пырӧма „јеннога ԍіла (божественнӧј ԍіла)“.
Тајӧ прӧстӧј пӧрјӧԁчӧм. Мукӧԁ ԍікас ваын бурԁӧны віԍӧмыԍ, оз сы вӧсна, мыј ва пыщкӧ пырӧма „божественнӧј ԍіла“, а сы вӧсна, мыј ваас емӧԍ уна ԍікас сылӧм вешществојас, коԁјас зев коланатор віԍыԍ оргаԋізмлы.
Меԁԍа-ԋін уна ԍікас сорӧԁ, ԁа быԁнога віԍӧԁан бакԏеріјајас овлӧны фабрік-завоԁјас ԁа гырыԍ карԁорса јујасын.
Ва міјанлы быԁлаӧ колӧ: фабрік-завоԁјасӧ, лабораторіјајасӧ, ԍојан пуны, скӧтлы јуны і быԁлаӧ. Колӧ шуны, мыј ватӧг овны ԋекыԇ, ԋекущӧм оргаԋізм оз вермы.
Но міјанлы колӧ чістӧј ва, быԁԍама ԍікас сорӧԁа ва віԇны оз поԅ. Ӧні мі тӧԁмаԍам, кыԇі ва сӧстӧммӧԁны, торјӧԁны мукӧԁ ԍікас, ковтӧм сорӧԁјасыԍ.
§ 7. 3-ӧԁ уҗ. Ва сӧстӧммӧԁӧм
Ковмасны пріборјас: воронкајас, колбајас, стӧканјас, мензурка, ԍԏекԉаннӧј бутылка, ԍԏекԉаннӧј трубка, ԍԏекԉаннӧј палочка, ԍпіртӧвӧј лампа.
Маԏерјалјас: фіԉтрујтчан бумага, черԋіла, ваԅеԉін, ԍојан сов, меԁнӧј купорос, лыа, ԍој ԁа мел.
1. Лӧԍӧԁӧј фіԉтрӧвӧј гумага ԁа пуктӧ ԍԏекԉаннӧј воронкаӧ. Воронкасӧ пуктӧ штаԏів коԉча пыщкӧ (8 „в“ ԍерп.). Воронкаӧ ва кіԍтігӧн ва тыра ԁозсӧ вывті вылын ен кутӧ, бурҗык кіԍтны ԍԏеклӧ беԃтор куԅа, меԁым ортсӧ ез резԍы, (петкӧԁлӧма 9 ԍерпасын). Стӧканӧ воԇвылыԍ лӧԍӧԁӧ ԋајт ва (кіԍтӧ ва пыщкӧ лыа, ԍој, мел), сеԍԍа фіԉтрујтӧ ԋајт ватӧ. Сӧстӧм аԉі ез ло фіԉтрујтӧм бӧраԁ ваыԁ?
2. Мӧԁ ватыра ԁозјӧ кіԍтыштӧ черԋіла, ԉібӧ кущӧм-кӧ мукӧԁ рӧма вешщество, сеԍԍа бара-жӧ фіԉтрујтӧ.
Рӧмтӧм аԉі рӧма лоӧ та бӧрын фіԉтрујтӧм ваыԁ?
3. Сӧстӧм ва тыра ԁозјын сывԁӧ ԍојан сов. Сов сылӧм бӧрын сола васӧ бара-жӧ фіԉтрујтӧ. Фіԉтрујтӧм бӧрын віԁлӧ, сола аԉі абу фіԉтрујтӧм ваыԁ? Фіԉтрујтӧм бӧрын тајӧ сола васӧ кіԍтӧ фарфоровӧј чашкаӧ ԁа ԍетка пыр шонтӧ бівылын ва пактавтӧԇ. Коԉӧ аԉі оз мыјкӧ чашка пыԁӧсӧ ва коԍтӧм бӧрын?
4. Лӧԍӧԁӧ прібор, пуԅӧԁӧмӧн, трубка пыр руӧн васӧ вӧтлыны (перегонка вӧчны). Боԍтӧ колба „а“ вомсӧ тупкӧма роԅа пробкаӧн, кытчӧ ԍујӧма куԅ ԋукыԉа ԍԏеклӧ трубка „б“ (10-ԁ ԍерпас). Трубка „б“ леԇӧма „с“ колба піӧ (поԅӧ пробіркаӧ). Колба „с“ колӧ кӧԇӧԁны. Кӧԇӧԁны ԍујӧ банка „ԁ“ пыщкӧсӧ лым, јі ԉібӧ кӧԇыԁ ва піӧ. Колба „а“ пыщкӧ җынјӧԇыс кіԍтӧ ва, васӧ краԍітӧ черԋілаӧн. Колбасӧ крепітӧј штаԏівӧ, пуктӧ ԍетка вылӧ ԁа шонтӧј ԍпіртӧвӧј лампа вылын. Віԇӧԁӧ кущӧм ва чукӧрмас „с“ колба піӧ, сӧстӧм аԉі абу?
Лабораторіјајасын ва перегонка вӧчӧны Ԉібіх аппаратӧн (віԇӧԁ 11-ӧԁ ԍерпас вылыԍ). Ԉібіх аппарат таԇ вӧчӧма: трубка „а“ воԇлаԁорпомыс паԍкӧԁӧма. Трубка „а“ ԍујӧма паԍкыԁ трубка „б“ пыщкӧ. „Г“ трубкаын ем кык ԍур „г“ і „ԁ“. Ԍурјасӧ ԍујӧма реԅінӧвӧј трубка „е“ і „ԁ“. Ԁозјыԍ ва пырӧ трубка „б“ пыщкӧ, а трубка куԅа мунӧ ԁа петӧ трубка піыԍ „г“ ԍурӧԁ. Ва пуԅӧԁӧ колба „u“ пыщкын і сеԍаԋ валӧн руыс мунӧ трубка „а“ куԅа; мунігас кӧԇалӧ, пӧрӧ ваӧ ԁа чукӧрмӧ колба „к“ пыщкӧ.
Кор колӧ ӧтпырјӧн уна ва перегоԋітны, сек употребԉајтӧны перегоннӧј кубјас. Кубјас овлӧны уна ԍікас. На піыԍ ӧԏікӧс петкӧԁлӧма 12-ӧԁ ԍерпасын.
„А“ перегоԋајтан куб, кӧні васӧ пуԅӧԁӧны руӧн шонтӧмӧн. Руыс пырӧ куб пыщкӧ трубка „Н“ пыр. Пуԅӧԁӧны ватӧ і прӧстӧј кубјасын ломтӧмӧн бі вылын. Куб пыщкын артмӧм валӧн ру мунӧ трубка „С“ пыр, кӧԇӧԁанінӧ „Ԁ“, ԅмеј-коԃ трубкајас пыщкӧ. Перегоԋітӧм ва візувтӧ торја ԁозјӧ „Е“ кран пыщкӧсті.
Холоԃіԉԋік пыщкӧса руӧн шоналӧм ва трубка „F“ мунӧ перегоннӧј „А“ кубӧ. Холоԃіԉԋік пыщкӧсті руыс мунӧ кӧԇӧԁан вакӧԁ воча, а та вӧсна кӧԇалӧмыс мунӧ нӧшта ӧԁјӧҗык.
Перегонка пыр ва сӧстӧммӧԁӧм, ковтӧм сорӧԁјас торјӧԁны ԍаммӧм, быԁлунја олӧмын, промышԉенноԍтын зев коланатор.
Фабрік-завоԁјасын, боԉԋічаын, лабораторіјајасын ԋајт сорӧԁа ва употребԉајтны оз поԅ, сетчӧ колӧ сӧстӧм (чістӧј) ва.
Меԁ бура поԅӧ ва сӧстӧммӧԁны перегоԋітӧмӧн.
Фіԉтрујтӧмнаԁ ваӧ сылӧм вешществојасыԁ оз ԇікӧԇ торјавны, а перегоԋітӧмнаԁ зев бура торјалӧны. Перегоԋітӧм ва мӧԁног шуԍӧ — „ԃіԍԏіԉірованнӧј“ ваӧн.
Ԃіԍԏіԉірованнӧј ва быԁ воԍков, быԁ уҗын колӧ лабораторіјајасын, апԏекајасын ԁа мукӧԁлаын. Ԃіԍԏіԉірованнӧј ва коԁі артмӧ прӧстӧј перегоԋітӧм бӧрын, оз-на ло ԇік сӧстӧм (хіміческі чістӧј). Хіміческі чістӧј ва поԅӧ вӧчны мӧԁнога способјасӧн. Сек ԍԏеклӧыԍ вӧчӧм ԁозјас уҗ нуӧԁны оз шогмыны сы вӧсна, мыј ачыс ԍԏеклӧыԁ ԋеуна ваын сылӧ, кор ԁыр бі вылын олас.
Перегоԋітан ногнаԁ уна ва сӧстӧммӧԁны он вермы. Боԍтам-кӧ воԁопровоԁса ва, тајӧ, та ногӧн сӧстӧммӧԁны оз поԅ. Воԁопровоԁса ватӧ гырыԍ карјасын сӧстӧммӧԁӧны васӧ пукԍӧԁӧмӧн ԁа фіԉтрујтӧмӧн. Москваса воԁопровоԁын таԇ сӧстӧммӧԁӧны: 17 клм. сајын ем Рубԉевскӧј воԁопровоԁнӧј станціја (13 ԍерпас), Мӧсква јуԍаԋ ваыс локтӧ первој пріјомԋікјасӧ, сеԍаԋ насосјасӧн лептӧны васӧ пукԍӧԁанінјасӧ — „отстојԋікӧ“. Ва пукԍӧԁаніныс сіјӧ гырыԍ гујас, вӧчӧма жеԉезобетоныԍ. Ва сетӧн візывтӧ зев ԋӧжјӧ: мунан ӧԁыс 1,2 метр час: отстојԋікӧ локны колӧ ԇоԋ 10 час. Наԇӧн мунігӧн ԉішнӧј ԋајтыс ваыԍ пукԍӧ. Отстојԋікԍаԋ ваыс ас ӧԁнас мунӧ — „фіԉтрӧ“. Фіԉтрын ваыс лыа пыр мунӧ ԁа таԇі фіԉтрујтчӧ. Лыа фіԉтрԍаԋ ва мунӧ „ангԉіјскӧј фіԉтрјасӧ“ — гырыԍ ізјыԍ вӧчӧм ԁозјасӧ. Сені ваыс прӧјԃітӧ посԋі ԁа гырыԍ лыа слӧјјас пыр, а меԁԍа бӧрын — гырыԍ-коԃ ізјас пыр. Ва віԇан баԍԍејнјас вывԍаԋ вевԏӧма бетоныԍ вӧчӧм своԁӧн, меԁым тӧвнас ваыс ез кынмы і гожӧмын ез бусӧԍԍы.
Ангԉіјскӧј фіԉтрјасԍаԋ ватӧ насосјасӧн трубајас пыр качајтӧны вајӧткан (воԁонапорнӧј) станціјаӧ, а таԍаԋ-ԋін ва трубкајас пыр ԍетӧны карӧ.
Завоԁјасын ватӧ фіԉтрујтӧны маԏерјӧ пыр, коԁі пуктӧма решӧтка-коԃ перегороԁка вылӧ (14 ԍерпас).
Ва фіԉтрујтчӧ маԏерјӧ пыр. Фіԉтрујтӧм ва качајтчӧ труба „А“. Качајтӧм вӧсна ԁа вывса сынӧԁ ԉічкӧмла, ваыс фіԉтрујтчӧ ӧԁјӧнҗык.
Кор колӧ ещаҗык ва фіԉтрујтны, емӧԍ посԋі фіԉтрјас (ԍерпас 15), коԁӧс поԅӧ новлӧԁлыны местаыԍ местаӧ.
Фіԉтр пыԃԃі овлӧ і лыа ԉібӧ мукӧԁ вешществојас.
15-ԁ ԍерпасын фіԉтрыс ціԉінԁр формаа, суԁтаыс 30–40 см. Ціԉінԁр крепітӧма металлыԍ вӧчӧм поԁставка берԁӧ. Сӧстӧммӧԁан ва пырӧ вылыс кранӧԁ, прӧјԃітӧ ціԉінԁрјас ԍԏенкајас пыр ԁа летчӧ улыс кранӧԁ.
§ 8. 4 Уҗ. Ваын газјаслӧн ԁа кіԅӧрјаслӧн сылӧм (растворајтчӧм)
Ковмасны пріборјас: Штаԏів, ԍпіртовка, асбестӧвӧј ԍетка, колба, пробіркајас.
Маԏерјалјас: ԍпірт, ԍернӧј кіслота, бенԅін.
1. Ыҗыԁ колбаӧ кіԍтӧ ва ԁа сынӧԁкӧԁ соԉкјӧԁлӧ. Сіјӧ ванас тыртӧ колба „А“ (16-ԁ ԍерп.). Колбасӧ пуктӧ ԍетка вылӧ. Сіјӧ-жӧ ванас тыртӧ трубка „Б“ ԁа пробірка „В“. Тыртӧ сіԇ, меԁым ԋекӧн ез коԉ сынӧԁыс. Колбаас васӧ пуԅӧԁӧј, кытчӧԇ оз тӧԁчымӧн чукӧрмы пробіркаӧ сынӧԁ. Сеԍԍа шонтӧмыԍ ԁугԁӧ ԁа колбасӧ кӧԇӧԁӧ. Мыј поԅӧ шуны тајӧ опыт куԅа? Кущӧм газ ва пуігӧн колба вылыслаԁорас, тыртӧмінас чукӧрмас?
2. Пробіркаӧ боԍтӧ 10 куб. см. ва. Сетчӧ војтӧн-војтӧн кіԍталӧ бенԅін. Быԁ војтыштӧԁӧм бӧрын соԉкјӧԁлӧ, кытчӧԇ оз ло бенԅінлӧн тӧԁчымӧн слӧј.
3. Боԍтӧ мӧԁ пробіркаӧ ва ԁа ԋӧжјӧԋікӧн сетчӧ кіԍтӧ ԍпірт. Кыкнан вешществоыс вааԁ сылӧны (растворајтчӧны) аԉі оз? Коԁыс сылӧ ваын, коԁыс оз сыв?
4. Којмӧԁ пробіркаӧ боԍтӧ 10 куб. см. ва ԁа ԋӧжјӧԋікӧн сетчӧ кіԍтӧ ԍернӧј кіслота, сеԍԍа ԏермометрӧн гуԁралӧ. Віԇӧԁӧ ԏемпература кыптӧм. Ԍернӧј кіслотакӧԁ вӧԃітчыны колӧ ӧкуратнӧја. Ԍернӧј кіслота-кӧ војтыштас паԍкӧм вылӧ, ԉібӧ кі вылаԁ, сотас. Ԁруг уна кіԍтны оз-жӧ поԅ, вермас ваыԁ ԁруг пуԅыны ԁа резԍыны. Ԋекор оз ков ԍернӧј кіслотаӧ ва кіԍтны, ваыԁ сен резјыԍӧ, вермас кіјастӧ, чужӧмтӧ сотны.
Чорыԁ вешществојас ваын сылӧны, но ваын щӧщ сылӧны і мукӧԁ кіԅӧр вешществојас ԁа газјас. Быԁ кіԅӧр вешществојас оз ӧтмоза ваыԁкӧԁ сораԍԍыны, мукӧԁыс кокԋіԁа сораԍԍӧны, а мукӧԁыс і оз.
Емӧԍ сещӧм кіԅӧр вешществојас, коԁјас вакӧԁ ԋекущӧма оз сорԍыны, кӧԏ мыјԁӧм ен гуԁрав. Ԍпірт ԁа ва вермӧны ԍетны кущӧм колӧ крепӧԍта сывԁӧԁ. Ԍпірт таԇ ӧтлааԍӧ вакӧԁ: (ырӧш пыщкын ԍпірт — 1 пр.; сурын — 3–5 пр.; вінограԁнӧј вінаын — 20 пр.; прӧстӧј вінаын — 40 пр.; коԋјакын — 50–70 пр.; ԍпіртын — 95–99,5 прӧчент).
Сынӧԁ ԁа мукӧԁ ԍікас газјас јонҗыкасӧ сылӧны (растворајтчӧны) кӧԇыԁ ва піын. Пуан ваын поԅӧ шуны, мыј сынӧԁыԁ абу. Та вӧсна пуԅӧԁӧм ваын оз вермыны овны черіјас ԁа мукӧԁ ваын олыԍјас.
ЈУАԌӦМЈАС:
1. Ем абу му вылын ԇік сӧстӧм ва?
2. Кущӧм мувывса ваын меԁԍа уна мукӧԁ ԍікас вешщество сорӧԁјас, і кущӧмын меԁ еща?
3. Кущӧм ва шуԍӧ чорыԁӧн, а кущӧм ԋебыԁӧн?
4. Кущӧм ногӧн поԅӧ сӧстӧммӧԁны ва?
5. Сылӧны оз ваын газјас?
6. Кӧԇыԁ аԉі шоныԁ ваын јонҗыкасӧ сылӧны (растворајтчӧны) газјасыԁ?
7. Сорлаԍӧны аԉі оз вакӧԁ кіԅӧрјас?
8. Мыјла оз поԅ ԍернӧј кіслотаӧ кіԍтны ва?
3 ЗАԀАԊԊӦ. ВАЛӦН СОСТАВ
§ 9. 5 уҗ. Еԉектріческӧј токӧн ва јукӧм
Ковмасны пріборјас: штаԏів, пробіркајас, пыԁӧстӧм ԍԏеклӧ банка ԁа кӧрттувјас.
Маԏерјалјас: парафін, ԍернӧј кіслота ԁа соԁа.
1. Вӧчӧ тащӧм прӧстӧј прібор, еԉектріческӧј токӧн ва јукны (разложітны). Боԍтӧ пыԁӧстӧм ԍԏеклӧ банка (віԇӧԁ 17-ӧԁ ԍерпас). Еԉектроԁјас пыԃԃі боԍтӧј кык кӧрттув ԁа ԍујӧ пробкаӧ. Пробкаӧн тупкӧ увԍаԋыс банкалыԍ вомсӧ, пробкаалӧ топыԁа, меԁым ваыс ез мӧԁ віјавны банкаыԍ. Віјавны-кӧ мӧԁас кіԍтӧ бӧр васӧ ԁа пробка кӧрттувјас гӧгӧр парафінӧн спојајтӧ. Петыԍ газјас мӧԁасны чукӧрмыны ватыра кымыԋтӧм пробіркајасӧ (віԇӧԁ 17-ԁ ԍерпас). Банкасӧ аԍсӧ крепітӧ штаԏівӧ.
2. Кіԍтӧ банкаӧ ва сорӧн ԋекымын војт ԍернӧј кіслота. Сещӧм-жӧ растворӧн колӧ тыртны кыкнан пробіркасӧ ԁа чуԋӧн тупкӧмӧн пробіркајассӧ ватыра банкаӧ увлаԋјурӧԁны (віԇӧԁ 17-ӧԁ ԍерпас).
3. Тајӧ пріборсӧ ӧтлаалӧ ток ԍетан пріборкӧԁ. Ток леԇӧј сетчӧԇ, кытчӧԇ пробіркајасӧ оз чукӧрмы ԍінулӧ тӧԁчымӧн газ. Ӧтмынԁа аԉі ез чукӧрмы кыкнан пробіркаас газыс? Коԁыс унҗык ԁа кымын пӧв унҗык?
Сеԍԍа пробіркајастӧ перјӧ банкаԍыԁ, воԍса вомјассӧ тупкӧ чуԋнаныԁ ԁа вывлаԋ вомӧн бергӧԁӧ. Ӧні сеԍԍа пробіркајасыԍ ӧзјан сартасӧн тӧԁмалӧ, кущӧм сен газјас чукӧрмӧмаӧԍ. Ӧткоԃӧԍ газјасыс кыкнан пробіркааԁ, аԉі абу? Опыт вӧчӧм бӧрын банкаԍыԁ ватӧ кіԍтӧ ԁа бура чышкалӧ кӧрттувјастӧ.
Пробіркајасын чукӧрмас кык ԍікас газ: „воԁороԁ“ ԁа „кіслороԁ“. Сотчан газсӧ шуӧны „воԁороԁӧн“, а мӧԁсӧ шуӧны кіслороԁӧн.
Та ногӧн-кӧ ва артмӧма кіслороԁыԍ ԁа воԁороԁыԍ. Еԉектріческӧј токӧн ва јукны употребԉајтӧны аслыс ԍікас аппарат, шуԍӧ
§ 10. 6 уҗ. Кіслороԁ ԁа кіслороԁлӧн својствојас
Ковмасны пріборјас: пробіркајас, ԍԏекԉаннӧј трубка, ԍԏекԉаннӧј банкајас, таԍті, кіслороԁ пыщкын вешщество сотны паԋ, кӧрт шщіпцы, ԁа ԍпіртовка.
Маԏерјалјас: лыа, кӧрт проволока, вата, бертоԉетовӧј сов,
Кіслороԁ поԅӧ перјыны зев уна ногӧн.
Чістӧј кіслороԁ меԁвоԇ шеԁӧԁіс 1771 воын Швеціјаса хімік — Шејеԉе, а кујім во бӧрын шеԁӧԁіс Ангԉіјаса хімік — Прістԉеј.
Меԁ кокԋіа поԅӧ шеԁӧԁны кіслороԁтӧ бертоԉетовӧј, ԉібӧ марганцевокаԉіјевӧј совјасыԍ.
1. Ԇік чістӧј пробіркаӧ кіԍтӧј 0,5–1 гр. бертоԉетӧвӧј сов, пробірка гартыштӧ кабалаӧн, ԉібӧ нарошнӧј пробірка кутанӧн (ԍерпас 19) ԁа јона шонтӧ ԍпіртӧвӧј лампа вылын. Шонтігаԁ шочіԋіка пробіркаӧ ԁругӧн леԇавлӧ ӧгыра сартас, но сартассӧ бертоԉетӧвӧј солӧԇ енӧ-жӧ інмӧԁӧј.
Мыј лоӧ сартаскӧԁ пробірка пыщкын?
Кокԋіԁа аԉі оз пет кіслороԁ чістӧј бертоԉетӧвӧј солыԍ?
2. Боԍтӧј 3–4 бертоԉетӧвӧј сов вес пај вылӧ 1 вес пај
3. Сорлалӧ 2–3 пај марганцевокаԉіјевӧј сов 1–2 пај чістӧј, кос лыакӧԁ ԁа шонтӧ. Сеԍԍа тӧԁмалӧј ем-ӧ абу кіслороԁыԁ?
4. Лӧԍӧԁӧ кіслороԁ шеԁӧԁӧм могыԍ 20-ԁ ԍерпасын інԁӧм прібор. Ыҗыԁ пробіркаӧ (поԅӧ і ретортаӧ) сорӧн пуктӧ бертоԉетӧвӧј сов ԁа
Таԇі тыртӧ кіслороԁӧн банка 2–3. Быԁ банкаӧ кіслороԁ чукӧртӧм бӧрын, бумагаӧн вомсӧ тупкӧмӧн шеԁӧԁӧ міскаыԍ ԁа пуктӧ вывлаԋ јурӧн. Газ чукӧртӧм бӧрын кіслороԁ піын завоԃітӧ мыјкӧ сотны. Сотан тор кіслороԁӧ колӧ куԅворопа кӧртпаԋӧн ԍујны. Поԅӧ паԋсӧ мелыԍ вӧчны ԁа сутугаӧ крепітны (віԇӧԁ 21-ӧԁ ԍерпас).
5. Кӧрт паԋӧ пуктӧ ԇоԉаԋік шомтор ԁа ӧгыр лӧԁӧ бівылын, сеԍԍа тајӧ ӧгырсӧ ԍујӧ кіслороԁ тыра банкаӧ. Віԇӧԁӧ кӧні бурҗыка шомыс мӧԁас сотчыны: кіслороԁын аԉі сынӧԁын?
6. Кӧрт паԋӧ пуктӧ ещаԋік ԍера, сеԍԍа ӧзтӧ ԁа ԍујӧ кіслороԁ тыра мӧԁ банкаӧ (опыт бурҗык вӧчны газ кыскан местаын). Кущӧма ԍера сотчӧ кіслороԁын? Кущӧм ԁука газ лоӧ ԍера сотчігӧн?
7. Вӧсԋіԃік кӧрт сутугаӧ сущкӧ ԍпічкі тув, ԁа ӧзтӧм ԍпічкі тув ԍујӧ кіслороԁ тыра којмӧԁ банкаӧ.
Віԇӧԁӧј кыԇі мӧԁас сотчыны кӧртыс кіслороԁ піын? Кущӧм рӧма лоӧ вешществоыс тајӧ сотчӧм бӧрын?
8. Кӧрт шщіпцыӧн кутӧ ԇоԉаԋік ԉента тор магԋіјлыԍ ԁа ӧзтӧм бӧрын магԋіј леԇӧ кіслороԁ банкаӧ. Магԋіј сотчӧм віԇӧԁӧ осторожнӧја.
11 §. Кіслороԁлӧн својствојас ԁа ԏехԋікаын коланлун
Кіслороԁ — рӧмтӧм, пыртыԁалана (прозрачнӧј), ԁуктӧм, кӧртӧм газ. Сынӧԁыԍ кіслороԁ ԋеуна ԍӧкыԁҗык. Ԉітр кіслороԁ веԍітӧ 1,43 гр., сынӧԁлӧн — 1,29 гр. (кіслороԁлӧн ԏемпература — 0°, ԁавԉеԋԋӧ 760 мм.). Кӧԇӧԁан-кӧ −183 граԁусӧԇ, пӧрӧ кіԅӧрӧ. Кынмӧ кіслороԁ −218°.
Кіслороԁ, а таԇ-жӧ і мукӧԁ газјас віԇӧны газометрјасын (віԇӧԁ 22-ӧԁ ԍерпас). Газӧн тыртӧм воԇвылын, газометр ваӧн тыртӧны „А“ роԅӧԁ. Кор ковмас колана газ, сек газометрыԍ воԍтӧны газ кран „В“. Вывса ԁоз „С“-ыԍ кіԍтӧны ва, ва летчӧ „Ԁ“ „Е“ трубкајасті, летчӧ газометр пыԁӧсӧԇ. Летчан ва газометрыԍ вӧтлӧ газсӧ. Јона топӧԁӧмӧн (
Кіслороԁын вешществојас сотчӧны јонҗыка, сынӧԁын ԍерԏі. Кіслороԁ зев колана газ, сытӧг оз вермы мунны сотчӧм, мортлӧн ԁа пемӧсјаслӧн лолалӧм. Кіслороԁтӧг еԍкӧн олӧмыс мувылын ез вермы лоны.
Кіслороԁыԁ зев уна мунӧ топԉівојас сотчігӧн. Ԏехԋікаын кіслороԁ меԁјона віԇӧны автогеннӧј нога пуԅӧԁчігӧн ԁа металлјас вунԁалігӧн. 20 прӧчентыԍ унҗык перјӧм кіслороԁыԍ промышԉенноԍтын мунӧ металлјас вунԁалӧм ԁа пуԅӧԁӧм вылӧ.
Автогеннӧј пуԅӧԁӧм (сварка) зев колантор, кор металлјастӧ пуԅӧԁӧмӧн колӧ јітны. Тан кіслороԁыԁ білыԍ ӧзјӧмсӧ соԁтӧ ԁа кыпӧԁӧ ԏемпература металл сывтӧԇ. Сылӧм металлӧн посԋіԃік торјасыс (чаԍԏіцајас) вуҗӧны мӧԁа-мӧԁыслы ԁа ԇікӧԇ јітчӧны.
Автогеннӧј сварка прімеԋајтчӧ воԁопровоԁнӧј, газопровоԁнӧј трубајас вӧчігӧн ԁа најӧ јітлігӧн, а сіԇ-жӧ зев колантор велоԍіпеԁнӧј, автомобіԉнӧј, аеропланнӧј ԁа жеԉезноԁорожнӧј маԍԏерскӧјјасын, кӧні колӧ машінајаслыԍ ԁа пӧртјаслыԍ ремонт вӧчігӧн зев бура јітны жуглаԍӧм торјассӧ.
Меԃіцынаын кіслороԁ употребԉајтӧны іскусственнӧј ԁыхаԋԋӧ вӧчігӧн. Віна јуыԍјасӧс тајӧн-жӧ ԉечітӧны — кучік піӧ леԇӧны кіслороԁсӧ.
Кіслороԁ запас нарошнӧј вӧчӧм „баллонјасын“ віԇӧны сы-вӧсна, меԁым ва пыщкын уҗалігјасын, ԍетны мортлы соԁтӧԁ вылӧ, сынӧԁын лебалігӧн, кор вывті вылӧ ковмас качӧԁчыны ԁа сынӧԁса кіслороԁыс оз мӧԁ тырмыны мортлы лолавнысӧ.
Кіслороԁ зев колантор хіміческӧј промышԉенноԍтын азотнӧј кіслота вӧчігӧн, іскусственнӧј ԁона ізјас ԁа реԅіна вочігӧн.
Кіԅӧр кіслороԁ прімеԋајтчӧ взрывјас вӧчалігӧн. Взрывјас вӧчігӧн кіслороԁӧн кӧтӧԁԍӧны кущӧмкӧ сотчан вешщество порошок піын, шуам ізшом бус, ԉібӧ са піын. Сотчан вешщество тыра патронјас кӧтӧԁӧны-ԋін места вылас, кӧні колӧ взрывсӧ вӧчны. Кіԅӧр кіслороԁ ӧԁјӧ пӧрӧ руӧ. Патрон взрывајтӧны еԉектріческӧј іскраӧн. Взрыв, та ногнаԁ, патронјас піын вермас ԋужавны часҗынјыԍ-на куԅҗыка.
4 ЗАԀАԊԊӦ: ВОԀОРОԀ
§ 12. 7 уҗ. Воԁороԁ шеԁӧԁӧм ԁа сы вылын опытјас.
Ковмасны пріборјас: воԁороԁ перјан прібор, кущӧмӧс петкӧԁлӧма 24 ԁа 25 ԍерпасјасын, ԍпіртӧвӧј лампа, пробіркајас, чашкајас, ціԉінԁр, стӧканјас ԁа шщіпцы.
Маԏерјалјас: цінк, ԍернӧј кіслота, (1 : 5), натріј, каԉіј, мајтӧг быг ԁа ыргӧн ԍетка.
1. Боԍтӧј метаԉԉіческӧј каԉціјлыԍ ԉента торјас, тубыртӧ рузумторјӧ, кӧрт шщіпцыӧн кутӧмӧн, ԍујӧ ва тыра ціԉінԁр пыщкӧ (поԅӧ пробіркаӧ), кыԇ інԁӧма 23 ԍерпасын. Ціԉінԁрыс кымыԋтӧма ватыра ԁозјӧ. Мыј лоӧ вакӧԁ ціԉінԁр пыщкын? Кор ціԉінԁр тырӧ газӧн, тӧԁмалӧ кущӧм газ сетчӧ чукӧрміс?
2. Боԍтӧ аԋкыщтуԍ ыҗԁа натріј. Бура вылысса кучіксӧ чіԍԏітӧ ԁа чӧвтӧ ватыра жӧԍт ԁозјӧ (вӧсԋі ԍԏеклӧа ԁозјӧ чӧвтны оз поԅ). Тајӧ опыт вӧчігӧн уҗавны колӧ зев осторожнӧја, сы вӧсна, мыј натріј ва пыщкӧсын вермас ӧзјыны ԁа чорыԁа резны, а меԁԍа-ԋін сек, кор натріј ӧшјас ԁоз бокас.
3. Боԍтӧј бара-жӧ натріј тор, бура чіԍԏітӧ, меԁ ԋӧԏі ез коԉ вылысас кучікыс. Тубыртӧ вӧсԋі ыргӧн ԍеткаӧ — шщіпцыӧн кутӧмӧн (ԍерпас 23-ӧԁ) ԁа ԍујӧ увлаԋјура ва тыра ціԉінԁр вом веԍтӧ. Но пыр, натріј тортӧ оз ков ціԉінԁр вом веԍтӧ пуктыны: ԍекунԁа 5 кымын ваын, ціԉінԁрыԍ бокын кутыштӧ прӧста, меԁым ԍетка костыԍ ԉішнӧј возԁукыс петас. Та бӧрын поԅӧ натріј тор вајӧԁны ціԉінԁр вом веԍтӧ. Ціԉінԁр вылысла ԁорас кущӧм-кӧ газ чукӧрмас. Тӧԁмалӧј кущӧм?
4. Пробіркаӧ кіԍтӧ ва ԁа сетчӧ чӧвтӧ цынк тор. Петӧ аԉі оз ваыԍ кущӧм-кӧ газ? Сеԍԍа кіԍтӧ ԋеуна ԍернӧј кіслота сіјӧ пробіркааԁ. Кор завоԃітас мунны реакціја, пробірка ԁорӧ матыԍтӧ бі.
Цінк вывԍаԋыс вевԏыԍԍӧ торја вешществоӧн (тајӧ торја вешществоыс артмӧ цінк ԁа кіслороԁ ӧтлааԍӧмыԍ). Тајӧ вешщество слӧј пырыс ва оз вермы ԃејствујтны цінк вылӧ, а ԍернӧј кіслота кіԍтӧм бӧрын, мӧԁас воԁороԁ петны ԍернӧј кіслота пыщкыԍ цінк ԃејствујтӧмӧн.
Воԁороԁ лабораторіјаын меԁ кокԋіԁ шеԁӧԁны цінкӧн ԍернӧј ԁа соԉанӧј кіслота вылӧ ԃејствујтӧмӧн.
Воԁороԁкӧԁ уҗавны-вӧԃітчыны колӧ осторожнӧја: воԁороԁ сынӧԁкӧԁ ԁа кіслороԁкӧԁ ӧтлааԍігӧн ԍетӧ взрывајтчан вешщество. Воԁороԁ ӧзтӧм воԇвылын колӧ віԁлыны, абу-ӧ сетчӧ сынӧԁ щӧщ сорԍӧма. Воԁороԁ-кӧ сорԍӧма сынӧԁкӧԁ, ӧзтігаԁ лоӧ взрыв; мыј јонҗыка сорԍӧмаӧԍ, взрыв овлӧ ыжыԁҗык.
Колӧкӧ воԁороԁ трубкаԍыс віԁлыны, меԁ первој колӧ віԁлыны пробіркаыԁ чістӧј-ӧ абу? Сеԍԍа пробіркатӧ тыртӧ воԁороԁӧн, чуԋнаныԁ тупкӧ ԁа вомсӧ бергӧԁӧ вывлаԋ і ӧзтӧ. Абу-кӧ сора сынӧԁкӧԁ, сотчас шытӧг, а сора-кӧ зыпка кыліг тыр, лыјԍігтыр мӧԁас сотчыны.
Ісавны газ петан трубкаыԍ оз поԅ, сы вӧсна, мыј частӧ воԁороԁкӧԁ щӧщ петӧны мукӧԁ ԍікас јаԁовітӧј газјас.
Воԁороԁ шеԁӧԁӧны ԍернӧј кіслота піыԍ. Боԍтӧны ва сорӧн: 1 пај кіслота ԁа 4–5 пај ва. Соԉанӧј кіслотаыԍ-кӧ перјыны, кіслота боԍтӧны — 1 пај, а васӧ — 2–2,5 пај.
5. Чукӧртӧ воԁороԁ перјыны 24-ԁ ԍерпас інԁӧм ԍерԏі прібор. Воԁороԁ мӧԁас чукӧрмыны пробіркаӧ, коԁі ватырӧн кымыԋтӧма ва тыра ԁозјӧ. Чукӧртӧм газ пробірка вомԁорӧ бі матыԍтӧмӧн ӧзтӧ кыԇ петкӧԁлӧма 26-ԁ ԍерпасын. Газ петан трубкалыԍ помсӧ воԇвылыԍ колӧ јоԍтыны.
А јоԍтыны колӧ таԇ. Боԍтӧ ԍԏеклӧ трубка. Бі вылын бергӧԁліг тырјі шонтӧ ԋебԅытӧԇыс, мыјӧн ԋебԅас, перјӧ біыԍ ԁа ԋужӧԁӧ. Ԋужӧԁӧм бӧрын кӧԇӧԁӧ ԁа напілокӧн гіжтӧ вунԁас ԁа чегӧ ԋӧжјӧԋікӧн вунԁас јітвежті.
Воԁороԁ бі вылын кутӧ мінут җын мынԁа кӧԇыԁ, кос воронка (петкӧԁлӧма 26 ԍерпасын).
Кущӧм вешщество артмӧ воронка пыщкӧслаԁорас (воронка шонавтӧԇ)? Кущӧм вешщество артмӧ воԁороԁ сотчігӧн?
Кор мі ва вылӧ ԃејствујтім еԉектріческӧј токӧн (17 ԍерпасын), секі ва торјаліс кык пеԉӧ: кіслороԁ ԁа воԁороԁ вылӧ, мӧԁног-кӧ шуны, муніс разложеԋԋӧ реакціја. Сотчігӧн воԁороԁ ӧтлааԍіс кіслороԁкӧԁ ԁа артміс ва. Тащӧм реакціјаыԁ шуԍӧ „ӧтлааԍан“ (
6. Тыртӧм пробірка боԍтӧ увлаԋ вомӧн, а сылы воча вомӧн ԍібӧԁӧ воԁороԁ тыра пробірка. Сеԍԍа бергӧԁӧ пробіркајассӧ, меԁым сынӧԁ тыра пробіркаыс лоӧ вылынҗык ԁа увлаԋ јура (ԍерпас 27). Ԋекымын мінут бӧрԏі увлаԋ јурӧн пробіркајас матыԍтӧ бі ԁінӧ. Коԁыс кокԋі воԁороԁ аԉі сынӧԁ (возԁух)?
§ 13. 8 уҗ. Гремучӧј газ вӧчӧм
Ковмасны пріборјас: кіслороԁ ԁа воԁороԁ перјан пріборјас, ԍԏеклӧ банка, жӧԍт банка, ԍпіртӧвӧј лампа.
1. Боԍтӧј конԍерв банка, пыԁӧсас вӧчӧ спічкі тув тӧрмӧн роԅ. Жӧԍт банкасӧ пуктӧ вылын пыԁӧсӧн пызан вылӧ (віԇӧԁ 28 ԍерпас вылӧ). Банка піӧ улістіыс ԍујӧ газпетан трубка, ԋеуна банка ԁорыԋтыштӧ. Банка пыԁӧсыԍ роԅсӧ тупкӧ ԍпічкі тувјӧн ԉібӧ топыԁа кутӧ чуԋнаныԁ, меԁым воԁороԁыс ез пет. Сеԍԍа леԇӧ банка пыщкӧ воԁороԁ мінут 2–3 (газ петӧм ԍерԏі). Кор банка тырӧ воԁороԁӧн, газ петан трубкасӧ і воԁороԁ перјан пріборсӧ нуӧ боклаԋ; сіԇ-жӧ ылыстӧ банка берԁыԍ мукӧԁ пріборјастӧ. Воԁороԁ тыра жӧԍт банкалыԍ роԅсӧ воԍтӧ ԁа ԇік пыр ӧзтӧ, меԁ банкаӧ сынӧԁ (возԁух) уна пырны ез уԃіт.
Бура-кӧ вӧлі тыртӧма банкатӧ, воԁороԁ первој сотчас ԇоԉаԋік біӧн. Банка ен вӧрԅӧԁӧ, а аԍныԁ ылыԍаԋ віԇӧԁӧ. Мыј лоӧ бӧрын, објаԍԋітӧ. Тајӧ опыт вӧчны 200–300 куб. саԋԏіметрыԍ ыҗыԁҗык банка ен боԍтӧ.
2. Тыртӧ ԋеыҗыԁ ва тыра ԍԏеклӧ банка кіслороԁӧн ԁа воԁороԁӧн. Воԁороԁсӧ пуктам 2 пај, а кіслороԁ ӧԏік пај. Банкаын ӧні тіјан лоӧ ԍмеԍ: 2 пај воԁороԁ ԁа 1 пај кіслороԁ. Тајӧ ԍмеԍыс шуԍӧ гремучӧј газӧн. Сеԍԍа гремучӧј газ тыра банка тубыртыштӧ кічышкӧԁӧн ԁа кіын кутӧмӧн вајӧԁӧ бі банка вомӧ. Мыј лоӧ банка пыщкын віԇӧԁӧ.
§ 14. Воԁороԁ.
Став газјас піыԍ меԁԍа кокԋі воԁороԁ. Ԉітр воԁороԁлӧн веԍітӧ 0,09 гр. (0° ԏемпература, ԉічкӧм (ԁавԉеԋԋӧ) 760 мм.), сынӧԁыԍ 14,5 пӧв кокԋіԁҗык. Јона кӧԇӧԁӧмӧн — 250 мінус граԁусын воԁороԁ пӧрӧ кіԅӧрӧ. Воԁороԁ ачыс сотчӧ, — сотчігӧн артмӧ ва. Кокԋілун ԁа сотчана својство воԁороԁлӧн зев колантор ӧніја ԏехԋікаын ԁа проізвоԁствоын. Мі-ԋін шулім, мыј воԁороԁ ковмывлӧ, кор зев јона колӧ ԏемпература ыҗԁӧԁны, а сіԇ-жӧ зев колантор возԁушнӧј шарјас ԁа ԃіріжабјас пӧԉтӧм вылӧ.
Воԁороԁ і тащӧм інын зев колантор, кор жірјас, кіԅӧр жірјас чорыԁ жірјасӧ пӧртӧны.
Бӧрја војасӧ воԁороԁ мӧԁісны прімеԋајтны ізшомыԍ кіԅӧр топԉіво перјан уҗын. Ԏехԋікаын іспоԉзујтӧм вылӧ воԁороԁтӧ кіслотајасыԍ шеԁӧԁны абу выгӧԁнӧ. Кіслороԁтӧ меԁԁонтӧма поԅӧ перјыны ва руыԍ: ԁонӧԁӧм кӧртӧн јукӧмӧн ԁа ізшом пыр перегоԋітӧмӧн.
2 пај воԁороԁ ԁа 1 пај кіслороԁ-кӧ сорлалан, лоӧ прӧстӧј сор (мехаԋіческӧј ԍмеԍ), коԁӧс шуӧны гремучӧј газӧн, а тајӧ ԍмеԍсӧ-кӧ ӧзтан, сотчӧм бӧрас лоӧ ва, ԋекоԁ вешществоыс ԉішнӧј оз коԉ. Ӧні лоіс хіміческӧј сојеԃіԋеԋԋӧ. Воԁороԁ білӧн кіслороԁын сотчігӧн ԏемператураыс лыбӧ 3000 граԁусӧԇ. Тащӧм ԏемпература ԏехԋікаын перјӧны аслыс ԍікас аппаратӧн, коԁі шуԍӧ „кран Ԁаԋіеԉаӧн“ (віԇӧԁ 29-ԁ ԍерпас вылӧ).
Пыщкӧс трубка — „в“-ті леԇӧны кіслороԁ, а ортсы — „ԁ“ ԁа „б“ трубкајасті леԇӧны воԁороԁ. Первој леԇӧны воԁороԁсӧ-ԁа сіјӧ ӧзтӧны, сы бӧрын леԇӧны кіслороԁ. Кіслороԁно-воԁороԁнӧј бі-кӧ веԍкӧԁан іԅвестка вылӧ, іԅвестка сещӧма ԁоналас, мыј ԍінтӧ мӧԁас јорны.
Тајӧ југыԁнас воԇҗык проекціоннӧј фонарјасын ԁа фотоаппаратјасын пӧԉзујтчывлісны.
Кіслороԁно-воԁороԁнӧј біӧн (віԇӧԁ 30-ӧԁ ԍерпасӧ) вунԁалӧны кӧрт ԁа мукӧԁ металлјас ԉістјасӧ. Вунԁас местаӧ веԍкӧԁасны ӧзтӧмӧн Ԁаԋіеԉлыԍ кран, бі інман інті кӧртыс сотчӧ; вунԁасыс лоӧ брітваӧн вунԁӧм-коԃ-жӧ шыԉыԁ. Ԏехԋікаын ԁа промышԉенноԍтын тајӧ воԁороԁно-кіслороԁнӧј біыс зев колантор.
ЈУАԌӦМЈАС 3 ԁа 4 ЗАԀАԊԊӦЈАС ԌЕРԎІ
1. Кущӧм вешществојас вылӧ јукԍӧ ва еԉектріческӧј токӧн?
2. Кущӧм вешществојасыԍ поԅӧ перјыны кіслороԁ?
3. Сотчӧ аԉі оз кіслороԁ?
4. Кыԇ сылӧны (растворајтчӧны) ваын кіслороԁ ԁа воԁороԁ?
5. Кущӧм способјасӧн ԏехԋікаын перјӧны воԁороԁсӧ?
6. Кӧнјасынҗык ԏехԋікаын ԁа промышԉенноԍтын прімеԋајтӧны кіслороԁ?
7. Кыԇ колӧ гӧгӧрвоны автогеннӧј пуԅӧԁӧм (сварка)?
8. Кыԇі тӧԁмавны, мыј тајӧ кіслороԁ, а тајӧ воԁороԁ?
9. Кущӧм вешщество шуԍӧ гремучӧј газӧн ԁа кыԇ сіјӧ артмӧ?
10. Кыԇ колӧ тӧԁмавны, чістӧј аԉі абу кіслороԁыс?
11. Кытчӧјасӧҗык ковмывлӧ, прімеԋајтчӧ воԁороԁ?
12. Уна-ӧ веԍітӧны 10 ԉітр кіслороԁ ԁа 10 ԉітр воԁороԁ 0° ԏемператураын 760 мм. ԁавԉеԋԋӧын? Коԁыс коԁԍыс лоӧ ԍӧкыԁҗык?
5 ЗАԀАԊԊӦ: СЫНӦԀСА ВЕШЩЕСТВОЛӦН ВЕЖԌӦМЈАС
§ 15. 9 уҗ. Вешществојаслӧн сынӧԁын вежԍӧм
Ковмасны пріборјас: пробіркајас, мӧлӧт, шщіпцы, аԉԉуміԋӧвӧј паԋ ԁа ԍпіртӧвӧј лампа.
Маԏерјалјас: ыргӧн ԃеԋга, кӧрт, ԍвіԋеч, озыԍ, аԉԉуміԋіј, цінкӧвӧј порошок, нашатыр, ԍој пласт, ԉібӧ метаԉԉіческӧј плаԍԏінка.
1. Боԍтӧ чістӧј ыргӧн ԃеԋга ԉібӧ ыргӧн ԉісттор ԁа шщіпцыӧн кутӧмӧн јона ԁонӧԁӧ бі вылын.
Мыј лоӧ ыргӧнкӧԁ шонтігӧн? Тӧԁмалӧ са аԉі мыј пукԍас ыргӧн вылаԁ? Кокԋіԁа аԉі ԍӧкыԁа сылӧ ыргӧныԁ?
2. Кусыԋтӧ кык пӧвсӧн вӧсԋіԃік чістӧј ыргӧн ԉісттор ԁа мӧлӧтӧн вачкыштӧмӧн топӧԁӧ ԁорјассӧ. Сеԍԍа шщіпцыӧн ԁонӧԁӧ бі вылын. Кӧԇалӧм бӧрын кусыԋтӧмсӧ бӧр паԍкӧԁӧ. Мыјла абу ӧткоԃа вежԍӧма ыргӧнлӧн кыкнанлаԁор бокыс?
3. Кӧрт порошок ещаԋікӧн кіԍтышталӧ горелка біӧ. Сіԇ-жӧ кіԍтыштлӧ аԉԉуміԋіј пыԅ ԁа цінк пыԅ. Зев бура чіԍԏітӧм кӧрт ԉісттор ԁонӧԁӧ бі вылын. Сіԇ-жӧ ԁонӧԁӧ аԉԉуміԋевӧј паԋ піын цінк. Вежԍӧ оз вылысыс кӧртлӧн, аԉԉуміԋіјлӧн ԁа цінклӧн? Сылӧны аԉі оз кӧрт, аԉԉуміԋіј ԁа цінк?
4. Аԉԉуміԋевӧј паԋӧ пуктӧ ԍвіԋеч торјас ԁа шонтӧ бі вылын. Сылӧм ԍвіԋеч кіԍтӧј ԍој пласт вылӧ. Мыјӧн торјалӧ муртса сывԁӧм ԍвіԋечлӧн вылысыс? Мыј вӧсна еԍкӧн тајӧ торјалӧмыс лоіс?
5. Тащӧм-жӧ опыт вӧчӧ озыԍ вылын (оловокӧԁ). Коԁыс тајӧ кык металлԍыс кокԋіҗыка сылӧ ԁа коԁыс кокԋіҗыка вежԍӧ сынӧԁын?
6. Ԇоԉаԋік пробіркаын (поԅӧ і чашкаын) сывԁӧ ԋеуна парафін (сылӧ 60 граԁусын). Сылӧм парафін пыщкӧ чӧвтӧ ԇоԉаԋік, чістӧј ыргӧнтор ԁа ԍвіԋечтор. Вежԍас оз вылысныс ыргӧнлӧн ԁа ԍвіԋечлӧн парафін пыщкын шонтігӧн?
7. Бура чіԍԏітӧм ыргӧн ԃеԋга вылӧ пуктӧ чістӧј озыԍтор. Вывԍаԋыс пуктыштӧ вӧсԋіԃік слӧј нашатыр. Боԍтӧ ԃеԋгасӧ шщіпцыӧн ԁа плавкӧсӧн шонтӧ бі вылын. Озыԍсӧ сывтӧԇыс воԇ колӧ разӧԁны ԃеԋга паԍтала вӧсԋіԃік слӧјӧн, ԃеԋга вылысыс міјан луԃітчас.
Мыј вӧсна луԃітчігӧн ыргӧн вевԏԏӧны нашатырӧн? Мыјла ыргӧн ԁозјас луԃітӧны? Шогмас оз ԍвіԋечӧн луԃітчыны?
§ 16. Металлјаслӧн ԁа мукӧԁ ԍікас вешществојаслӧн сынӧԁын вежԍӧм
Быԁ морт тӧԁӧ, мыј кӧрта пом сынӧԁын, а меԁԍа-ԋін ва местаын сімӧ. Мукӧԁ металлјас: ыргӧн, ԍвіԋеч сынӧԁын сіԇ-жӧ сімӧны. Шонтӧм бӧрын металлјас ӧԁјӧнҗык сімӧны.
Зарԋі, езыԍ ԁа плаԏіна јона шонтӧм мыԍті ԁоналӧны ԁа сылӧны, но кӧԇалӧм бӧрын најӧ ԋӧԏі оз вежԍыны, сӧмын форма ԍерԏіыс вермасны ԋеуна вежԍыштны.
Мыј-жӧ лоӧ ӧԏі-мӧԁ металлјаскӧԁ шонтігаԁ? Тајӧ поԅӧ кокԋіԁа тӧԁмавны. Кӧрт, ԍвіԋеч, ыргӧн (ԋеуна омӧԉҗыка езыԍ, аԉԉуміԋіј ԁа цінк), ԁоналӧм бӧрын вевԏԏыԍԍӧны вӧсԋіԃік сім слӧјӧн. Кор мі сывԁлӧм ԍвіԋечлыԍ сімӧм слӧјсӧ гуԁјыштам, аԁԇам, мыј улыс слӧјыс ԍвіԋечлӧн ԋекущӧма абу сімӧма.
Ыргӧнтӧ ԁа ԍвіԋечтӧ парафін пыщкын шонтӧмыԁ петкӧԁліс, мыј сынӧԁ (возԁух) інмытӧг шонтігӧн металлӧн вылысыс оз вежԍы ԋі оз сім. Тајӧ петкӧԁлӧ, мыј сотчӧм ԁа лолалӧм оз вермы мунны сынӧԁтӧг, а сіԇ-жӧ і металлјас оз вермыны сімны сынӧԁтӧг. Ԍіԍ ԁа сартас тупкӧса ԁозјын ԁыр сотчыны оз вермыны: ԋеԁыр сотчасны ԁа кусӧны. Сіԇ-жӧ і пемӧсјас тупкӧса местаын ԁыр овны оз-жӧ вермыны, регыԁӧн пӧԁӧны.
Лоӧ оз кущӧмкӧ вежԍӧмјас матігӧгӧрса сынӧԁын сімӧм бӧрын ԁа уна јӧз лолалӧм бӧрын? Меԁым тајӧ јуаԍӧмјас вылӧ ԍетны ӧтвет, міјанлы ковмас опыт та ԍерԏі нуӧԁны тупкӧса ԁозјасын.
§ 17. 10 уҗ. Кыԇі кӧрт сімігӧн, вешществојас сотчігӧн ԁа лолалігӧн вежԍӧ сынӧԁыс.
Ковмасны пріборјас: пробіркајас, пробкајас, ԍԏекԉаннӧј ԁа реԅінӧвӧј трубкајас, зажімјас, хіміческӧј стӧканјас, колба, ԍԏекԉаннӧј банка, міска, шщіпцы ԁа кіслороԁ перјан прібор.
Маԏерјалјас: вӧсԋіԃік кӧрт сутуга, кӧрт пыԅ, јеҗыԁ ԉібӧ гӧрԁ фосфор, ԍіԍ, фіԉтрујтчан бумага, сывԁӧԁ (раствор) ԉапіслыԍ, ԉібӧ марганцево-каԉіјевӧј совлыԍ, бертоԉетӧвӧј сов ԁа
1. Кусԋалӧ вӧсԋіԃік, чістӧј кӧрт сутуга. Кӧтӧԁӧ ваын ԁа пуктӧ кусԋалӧмӧн пробіркаӧ, но сіԇ меԁ пробіркаас увлаԋјуртӧм бӧраԁ ез уԍ. Пробіркатӧ пуктӧ кымыԋтӧмӧн ва тыра ԁозјӧ (ԍерп. 31) і коԉӧ мӧԁлунӧԇ, меԁым кӧртыԁ уԃітас сімны.
Віԇӧԁӧј уна-ӧ сынӧԁлӧн објомыс чініс ԁа мыј вӧсна чініс? Тајӧ набԉуԁајтӧ мӧԁ кымыԋтӧм пробірка ԍерԏі.
2. Боԍтӧ ԍԏекԉаннӧј колба (поԅӧ пробірка). Лӧԍӧԁӧ бурҗык реԅінӧвӧј пробка ԁа лӧԍӧԁӧ прібор, кыԇі петкӧԁлӧма 32-ԁ ԍерпасын. Первој тӧԁмалӧ згӧԃітчӧ-ӧ оз пріборыԁ, меԁ он-жӧ сорԍы опыт нуӧԁігаԁ.
Прібор чукӧртігӧн меԁпервој кусыԋтӧ ԍԏекԉаннӧј трубка бівылын шонтӧмӧн (віԇӧԁ 33-ԁ ԍерпас). Кор ԍԏеклӧыԁ тӧԁчымӧн ԋебԅас, перјӧ біыԍ ԁа ԋӧжјӧԋікӧн кусыԋтӧ. Кусыԋтанінтіыԁ меԁ еԍкӧ трубкаыԁ ез-жӧ вывті вӧсԋав. 34-ԁ ԍерпасын петкӧԁлӧма: шујгавылыс ԉока кусыԋтӧм, а веԍкыԁвылас бура кусыԋтӧм трубка. Ԉокнога кусыԋтӧм трубка зев кокԋыԁ пырыԍ кусыԋӧԁыс вермас чегны. Бӧрјӧ колбаӧ лӧԍалан пробка. Пробкаалігӧн колбатӧ пызан вылӧ пуктыны оз поԅ і пыԁӧсӧԁыс кутны оз поԅ. Кутӧ јурӧԁыс, вомԁортіыс кымын (ԍерпас 35). Пробка ԍујӧ ԋӧжјӧԋікӧн віԋԏітӧм моз, пробка меԁым ез вӧв вывті зелыԁ-ԋі ԉічыԁ.
Пробкаӧ ԍԏеклӧ трубка ԍујны бӧрјӧ роԅ піԍкӧԁлан ԍверлӧ. (Ԍерпас 36 — ԍверлӧ чукӧр). Ԍверлӧыс меԁ вӧсԋіҗык вӧлі трубкаыԍ. Піԍкӧԁны колӧ вӧсԋілаԁор помԍаԋыс (ԍерпас 37-ԁ). Піԍкӧԁӧм бӧрын јӧткыштӧ пробка роԅыԍ коԉӧм пробка торјассӧ. Пробкааԁ ԍуігӧн кітӧ пуктӧ, кыԇ мыј поԅӧ пробкалаԋ матӧҗык, ԇік берԁтіыс кутӧмӧн, меԁым трубкаыԁ ез чег ԁа кітӧ ез ԁојԁ (ԍерпас 38). Трубкаыԁ меԁым топыԁа ԍібалас пробка роԅӧ. Пріборлыԍ јонлунсӧ поԅӧ таԇі тӧԁмавны: боԍтӧ прӧст трубка помсӧ воманыԁ (трубка помыс меԁ вӧлі щӧщыԁ ԁа шыԉыԁ, абу-кӧ, зыртыштӧ напілокӧн) ԁа кывнаныԁ колбаыԍ сынӧԁсӧ кыскӧ. Пріборлӧн-кӧ тырмымӧн јонлуныс, сек кывтӧ ԋеуна мӧԁас кыскыны трубка роԅӧ, а оз-кӧ кывјывтӧ кыскы, сек пріборлӧн јонлуныс ԋінӧм оз сулав. Објаԍԋітӧ мыј понԁа таԇ поԅӧ тӧԁмавны прібор кутӧ аԉі оз.
Ӧні колбаӧ пуктӧ ваӧн кӧтӧԁӧм кӧрт пыԅ. Тупкӧ пробкаӧн ԁа крепітӧ штаԏівӧ. Трубка помсӧ ԍујӧ ва тыра стӧканӧ (васӧ поԅӧ ԋеуна черԋілаӧн краԍітны) ԁа коԉӧ мӧԁ лунӧԇ. Мӧԁ урок ԁырјі пасјӧ, унаӧ трубкатіыԁ ваыс кајӧма.
3. Ватыра ԍԏеклӧ чашкаӧ проволокаӧн крепітӧ ваԍыс вылӧҗык ԇоԉаԋік ԍіԍ. Ӧзтӧ і кыԇ верманныԁ ӧԁјӧҗык кымыԋтӧ колбаӧ ԉібӧ ԍԏеклӧ банкаӧ (39-ԁ ԍерпас). Колба кымыԋтны ԁа ваӧ леԇны колӧ зев ӧԁјӧ, меԁым колба пыщкӧсса шоналӧм сынӧԁыс ез уԃіт петнысӧ. Ԍіԍ колба піын мӧԁас сотчыны пемыԁа і регыԁӧн кусӧ. Ԋеԁыр віԁчыԍӧм бӧрын віԇӧԁӧ, кыԇ мӧԁас ва піын чінны сынӧԁлӧн местаыс. Тајӧ ваас-кӧ ӧні кіԍтыштанныԁ кусӧԁӧм (гашеннӧј) іԅвеԍԏ, сынӧԁлӧн местаыс нӧшта ӧԁјӧн чінас: угԉекіслӧј газсӧ, коԁі чукӧрміс ԍіԍ сотчӧм бӧрын, іԅвеԍԏ боԍтӧ (поглощајтӧ). Ӧні выԉпӧв ԍіԍ ԍујлӧмӧн тӧԁмалӧј, мӧԁас-ӧ сотчыны ԍіԍ банка пыщкӧсса сынӧԁын.
4. Вӧчӧ (зев осторожнӧја) тупкыса ԁозјын фосфор сотӧм опыт. Боԍтӧ ԇоԉаԋік фосфор тор. Фосфор овлӧ кык ԍікас: јеҗыԁ ԁа гӧрԁ. Гӧрԁ фосфор оз јеҗыԁ фосфор моз ӧзјы. Јеҗыԁ фосфор вывті ӧпаснӧј ԁа јаԁовітӧј: ӧзјыны вермас омӧԉіка зырыштӧмыԍ, шонтӧмыԍ, ԁырҗык олігӧн, сынӧԁын ачыс ӧзјӧ. Јеҗыԁ фосфор віԇӧны ваын. Фосфоркӧԁ колӧ вӧԃітчыны зев осторожнӧја. Сотчас-кӧ кыткӧ фосфор біыԍ, рана зев ԁыр оз бурԁ. Фосфор боԍтны колӧ шщіпцыӧн, но кіӧн боԍтны ԋекыԇ оз поԅ. Сотчан фосфор поԅӧ кусӧԁны ваын. Фосфорӧн уҗалігӧн колӧ лӧԍӧԁны сывԁӧԁ ԉапісыԍ, ԉібӧ марганцево-каԉіјевӧј солыԍ, кыткӧ ԋенароком сотчас-кӧ, мавтӧ сывԁӧԁнас сотчанінті.
Опыт воԇвылын фосфор колӧ фіԉтрујтчан кабалаӧ тубыртӧмӧн ԋӧжјӧԋікӧн коԍтны, зыртны оз поԅ. Коԍтыны јеҗыԁ фосфор колӧ, кыԇ мыј поԅӧ ӧԁјӧнҗык. Омӧԉа коԍтӧм фосфорыԁ сотчігас мӧԁас торјӧн-торјӧн четчавны — резԍыны.
Опыт бӧрын фосфорыԍ коԉасјассӧ енӧ шыблалӧ кытчӧ ԍурӧ, а чукӧртӧ ставсӧ ва тыра банкаӧ ԁа ԍетӧ велӧԁыԍлы.
Јеҗыԁ фосфор пуктӧ ва вылӧ кыптан ԁозјӧ (крем банка вевтӧ), пуктӧ ва тыра чашкаӧ ԁа пыр-жӧ ӧзтӧ шонтӧм ԍԏеклӧ беԃторјӧн інмӧԁчӧмӧн. Ӧзтӧм бӧрын пыр-жӧ вевԏԏӧ ԍԏеклӧ банкатӧ (ԍерпас 40).
Ӧні аԍныԁ аԁԇанныԁ, мыј банка пыщкӧ коԉӧм сынӧԁаԁ меԁԍа ӧзјан вешществоыс оз вермы ӧзјыны.
5. Ыҗыԁ чашкаӧ кіԍтӧ ва. Тыртӧ ваӧн бутылка ԁа вомсӧ тупкӧмӧн кымыԋтӧ чашкаӧ. Кымыԋтігаԁ меԁ бутылкаыԍ ваыс ез кіԍԍы (41-ԁ ԍерпас). Сеԍԍа ас пыщканыԁ мыј верманныԁ боԍтӧ сынӧԁсӧ (возԁух). Лолыштӧм бӧрын ⅓ пај сынӧԁ леԇӧ ортсӧ, а ⅔ пај трубка пыр ԍԏекԉаннӧј бутылкаӧ, кыԇ петкӧԁлӧма 41-ԁ ԍерпасын. Бутылкаыԍ ва вӧтлӧм бӧрын бӧр бергӧԁӧ ԁа топыԁа тупкӧ вомсӧ ԁа ԍујӧ сотчан сартас.
6. Кіԍтӧ пробіркаӧ ещаԋік іԅвесткаа ва. Трубка пыр лолыштӧ сетчӧ. Мыј лоӧ сынӧԁкӧԁ лолалігӧн?
7. 4-ԁ опыт мӧԁпӧв вӧчӧ. Бутылка пыщкӧсӧ азот тӧԁмалӧм бӧрын, кӧні сартасыԁ оз сотчы, леԇӧ кіслороԁ, кіслороԁ перјан пріборыԍ. Вӧчӧ сещӧм-жӧ ԍмеԍ кіслороԁыԍ ԁа азотыԍ, кущӧм сен вӧлі фосфор соттӧԇ. Та бӧрын бутылкаӧ ԍујӧ сотчан сартас. Азот ԁа кіслороԁ соравлӧмӧн тіјан артмас прӧстӧј сынӧԁ (
Уна пӧв прӧверітӧм набԉуԃеԋԋӧјас петкӧԁлӧны, мыј сынӧԁ ем уна ԍікас газлӧн ԍмеԍ: ⅕ пај објом ԍерԏі лоӧ кіслороԁ і ⅘ пајыс сещӧм вешществојас, кӧні вешществојас оз сотчыны (меԁԍасӧ азот).
Сіԇ-жӧ опытјас ԁа учонӧјјаслӧн набԉуԃеԋԋӧјас петкӧԁлӧны, мыј сынӧԁаԁ, кіслороԁ ԁа азот кынԇі, емӧԍ мукӧԁ газјас (аргон, геԉіј, угԉекіслӧј газ ԁа мукӧԁ). Тајӧјаскӧԁ мі воԇын-на тӧԁмаԍам.
§ 17. 11 уҗ. Металлјаслӧн вес вежлаԍӧм сынӧԁын ԁа шонтігӧн
Ковмасны пріборјас: весы, гірајас, фарфоровӧј ԏігеԉ, фарфоровӧј треугоԉԋік.
Маԏерјалјас: кӧрт сутуга, кӧрт пыԅ, ыргӧн пыԅ ԁа ԍвіԋеч.
1. Веԍітӧ 10 гр. кос пыԅ (ԋепременнӧ колӧ кос). Кӧрт пыԅ кіԍтӧ фарфоровӧј ԏігеԉӧ (42-ԁ ԍерпас) ԁа пуктӧ фарфоровӧј треугоԉԋікӧ (43-ԁ ԍерпас). Тајӧ сеԍԍа ставнас пуктӧ кӧрт треножԋікӧ (44-ԁ ԍерпас). Шонтӧ ԁонавтӧԇыс мінут 15–20 ԍпіртӧвӧј лампа вылын, кӧрт проволокаӧн гуԁраліг тыр. Гуԁралігӧн віԇӧԁӧ, меԁ ԋіӧԏік кӧрттуԍ бокӧ ез којыштчы. Мыј лоӧ кӧрт ԁонӧԁігӧн? Ӧні помалӧ шонтӧмтӧ, кӧԇӧԁӧ ԏігеԉ ԁа веԍітӧ. Соԁі аԉі чіні весыс?
2. Вӧчӧ тащӧм-жӧ опыт ыргӧн пыԅкӧԁ. Ԁонӧԁӧ часҗын мынԁа. Сы бӧрын ԍвіԋеч торкӧԁ ԁонӧԁӧ. Вежԍӧ оз весыс тајӧ металлјаслӧн ԁонӧԁӧм бӧрас?
§ 18. 12 уҗ. Весы вылын ԍіԍ сотӧм.
Ковмасны пріборјас: весы, посԋі гірајас, метаԉԉіческӧј ԍетка, треножԋік проволокаыԍ, ԍԏекԉаннӧј ԉібӧ жӧԍт ціԉінԁр.
Маԏерјалјас: ԍіԍ ԁа натроннӧј іԅвеԍԏ.
1. Боԍтӧ вӧсԋі ԍԏеклӧ, кокԋіԃік ціԉінԁр (поԅӧ жӧԍт). Вылысла ԁорас пуктӧ натроннӧј іԅвеԍт, кыԇі петкӧԁлӧма 45-ӧԁ ԍерпасын. Натроннӧј іԅвеԍтаԁ мӧԁас кутны ас пыщкас сотчігӧн артмӧм газјассӧ.
Вӧчӧ треножԋік-коԃ поԁставка ціԉінԁрлы, ыргӧныԍ, ԉібӧ кӧрт сутугаыԍ (46-ԁ ԍерпас). Паԍтаыс колӧ сещӧм, меԁым бурӧща тӧріс ціԉінԁрыԁ пыщкӧсас, ԁај меԁ вескі вылӧ мӧԁас тӧрны. Вылысла ԁорас ціԉінԁрлы крепітӧ ыргӧн ԍетка круг, ԉібӧ пож-моз роԅӧԁлӧм металл плаԍԏінка. Ціԉінԁр крепітӧ треножԋікӧ сіԇ, меԁ ԍетка вӧлі ціԉінԁр пыщкын.
2. Ціԉінԁр пыщкӧ ԍетка вылӧ кіԍтӧ натроннӧј іԅвеԍт, ԉібӧ улысас натроннӧј іԅвеԍт, а вылысас јеԁкӧј натріј (јеԁкӧј натріјӧ кіӧн ен кутчіԍӧ). Іԅвеԍтлӧн торјасыс меԁ ез-жӧ вӧв вывті посԋіԁ, меԁ іԅвеԍт торјас пыщкӧсӧ верміс сынӧԁыс (возԁухыс) коԉны. Топыԁ-кӧ лоӧ, ԃерт, возԁухыԁ оз коԉ. Сеԍԍа ԍԏекԉаннӧј ціԉінԁр улӧ крепітӧ ӧзтӧм ԍіԍ, вескі чашкајас разновесӧн ӧткоԃалӧ ԁа віԇӧԁӧ коԁарӧ вескіыԁ мӧԁас катовтны.
3. Тајӧс вӧчны поԅӧ ԋеуна мӧԁногӧн, прӧстӧј вескі вылын. Боԍтӧ лампа ԍԏеклӧ, улыслаԁор помас пуктӧ карԁон кыщ ԁа сетчӧ крепітӧ ӧзјан ԍіԍ. Ԍԏеклӧ вылыслаԁор помас крепітӧ ыргӧн ԍетка ԁа ԍетка вылас кіԍкыштӧ натріјлыԍ шщелочсӧ. Ӧні сеԍԍа ставсӧ тајӧс ӧшјӧԁӧ вескі коԁарлаԁораскӧ ԁа гірајасӧн разновесалӧ (віԇӧԁ 47-ԁ ԍерпас).
Кор мӧԁас ԍіԍныԁ ӧзјыны ԍетка улын, наԇӧԋікӧн ԍіԍка вескі чашкаыԁ мӧԁас увлаԋ кыскыны. Ԍіԍтӧ кусӧԁӧ ԁа тӧԁмалӧ уна-ӧ соԁі весыс ԍіԍ сотӧм бӧрын?
4. Опыт ештӧм бӧрын кіԍтӧ ціԉінԁрыԍ натроннӧј іԅвеԍттӧ ԁа ціԉінԁрсӧ бура мыԍкӧ. Натроннӧј іԅвеԍтыԁ ковмас мӧԁ уҗјас кежлӧ.
§ 19. Ломоносовлӧн ԁа Лавуаԅјелӧн опытјас
Тупкыса ԁозјын сімӧн ԁа сотчӧм тӧԁмалӧм міјан петкӧԁлісны, мыј тајӧ јавԉеԋԋӧјас ԁырјі сынӧԁыԍ артмӧ кіслороԁ. Кіслороԁ мунӧ сотчӧм вылӧ, лолалӧм вылӧ, сімӧм вылӧ.
Сынӧԁса кіслороԁ вешществојассӧ ԋӧжјӧԋік сотӧ — окіԍԉајтӧ.
Кор мі сотӧмӧн опытјас вӧчалім чістӧј кӧрт ԁа ыргӧн вылын, мі аԁԇім, мыј на пыщкӧсын лоі вежԍӧмјас. Вежԍӧмыс лоі сещӧм, мыј сынӧԁса кіслороԁыс ӧтлааԍіс кӧрткӧԁ ԁа ыргӧнкӧԁ. Тащӧм јавԉеԋԋӧсӧ, кор кіслороԁ ӧтлааԍӧ вешществојаскӧԁ, шуӧны „окісԉеԋԋӧӧн“.
Меԁвоԇ тајӧ сотчӧм, лолалӧм ԁа сімӧм јавԉеԋԋӧјас јылыԍ ԍетіс објаԍԋеԋԋӧ Ломоносов (48-ԁ ԍерпас), сы бӧрын уточԋітіс учонӧј Лавуаԅје (49 ԍерпас).
1756 воын Ломоносов шонтіс пајајтӧм ԁозјын воԇвылыԍ веԍітӧм озыԍтор. Ԁыр шонтӧм бӧрын озыԍ ԇоԋнас пӧрі јеҗыԁ пыԅӧ. Кор ԁозјыс вӧлі тупкӧса, сек ԋекущӧм вес вежԍӧм ез тӧԁчы. Ԁоз воԍтӧм бӧрын, кор ԁоз пыщкӧсас пыріс ԋеуна сынӧԁ, ԁоз пыщкӧсса сынӧԁлӧн ԁа јеҗыԁ пыԅлӧн весыс лоі ԍӧкыԁҗык, опыт воԇвывса вес ԁорыԍ.
18 во бӧрын учонӧј Лавуаԅје вӧчіс тащӧм опыт ртуԏӧн. Боԍтіс сіјӧ ԍԏекԉаннӧј реторта „А“ (50-ԁ ԍерпас), сетчӧ кіԍтіс веԍітӧм ртуԏ. Реторталыԍ помсӧ нуӧԁіс колпак „В“ пыщкӧ, а колпаксӧ кымыԋтіс ртуԏ тыра „С“ ԁозјӧ. Сынӧԁлыԍ објомсӧ, вессӧ воԇвылыԍ поԅӧ точнӧја мерајтны реторта „А“ ԁа колпак „В“-ыԍ.
Ретортаса ртуԏ 12 суткі шонтіс жаровԋа „Ԁ“ вылын пӧшԏі пуԅытӧԇ (ртуԏ пуӧ 360 граԁусын). Ртуԏыԁ вылыс ԁоз „А“ пыщкын вежԍіс: пӧрі гӧрԁ пыԅӧ —
Веԍітӧм петкӧԁліс, мыјԁа ртуԏлӧн соԁі весыс сы мынԁа-жӧ сынӧԁлӧн весыс чініс. Мыјта вӧлі ӧтласа весыс ртуԏлӧн ԁа сынӧԁлӧн опыт воԇвылын, сымынԁа жӧ лоі опыт бӧрас. Ӧтувја вешществојаслӧн весыс, коԁјас реакціјаын участвујтісны, ез соԁ ԋі ез чін, коԉі сымынԁа-жӧ, мыјԁа опыт завоԃіттӧԇ вӧлі. Тајӧ опыт ԍерԏі Лавуаԅје вӧчіс сещӧм вывоԁ, мыј ртуԏ боԍтіс кіслороԁсӧ сынӧԁԍыс, најӧ ӧтлааԍісны, ӧтлааԍӧм бӧрас лоі выԉ вешщество —
Весыс соԁіс сы мынԁа, мынԁа боԍтіс ртуԏыс сынӧԁыԍ кіслороԁсӧ.
§ 20. 13 уҗ. Угԉекіслӧј газ.
Ковмасны пріборјас: 4 ԍԏеклӧ банка, пробіркајас ԁа угԉекіслӧј газ перјан прібор.
Маԏерјалјас: соԉанӧј кіслота, іԅвесткаа ва, соԁа, мел, сартас ԁа ԍіԍ.
1. Боԍтӧ кык пробірка, ӧԏікас кіԍтӧ ԋеуна соԁа, мӧԁас мел (поԅӧ мрамор), кыкнан пробіркаас кіԍтӧј соԉанӧј кіслота. Ԋеуна нӧрӧвітӧм бӧрын, ӧзтӧ сартас ԁа ԍујӧ пробіркајас пыщкӧ. Кущӧм газ торјалӧ соԁаыԍ ԁа мелыԍ соԉанӧј кіслота кіԍтӧм бӧрын? Ԍӧкыԁ аԉі кокԋі тајӧ газыс сынӧԁыԍ?
2. Боԍтӧ ԍԏеклӧ банка, пуктӧ сетчӧ мел, ԉібӧ мрамор торјас. Банкасӧ топыԁа пробкаалӧ кык роԅа пробкаӧн. Ӧԏікас ԍујӧ куԅкока воронка, мӧԁас — кусыԋа ԍԏеклӧ трубка. Ԍԏеклӧ трубка помсӧ пуктӧ реԅінӧвӧј трубкаӧ, кытчӧ ԍујӧма бара-жӧ ԋукыԉа ԍԏеклӧ трубка (віԇӧԁ 51 ԍерпас). Трубкалыԍ помсӧ леԇӧма банкаӧ. Воронкаті банкаӧ кіԍтӧ соԉанӧј кіслота (воронкаыԁлыԍ помсӧ колӧ леԇны банка пыԁӧс берԁӧԇыс, а кіслота соралыштны ваӧн). Банка тырӧ газӧн. Тӧԁмалӧ газсӧ сотчан сартас банкаӧ ԍујлӧмӧн. Сартасыԁ-кӧ кусас банка вылыслаԁорас-на, сек банкаыԁ тырӧма газӧн. Ӧні перјӧ ԍԏеклӧ трубкасӧ банкаыԍ ԁа ԋӧжјӧԋікӧн ва кіԍтіг моз, вӧтлӧ газсӧ мӧԁ банкаӧ. Сотчан сартас ԍујлӧмӧн тӧԁмалӧј, коԁ банкаас лоӧ угԉекіслӧј газыс.
3. Ӧзтӧ ԍіԍ ԁа зев ӧԁјӧ кіԍтӧ угԉекіслӧј газсӧ сотчан ԍіԍ вылӧ банкаас. Кіԍтны угԉекіслӧј газсӧ сіԇ-жӧ колӧ, кыԇі воԇҗык ва кіԍтлім ԍіԍа бі кусӧԁігӧн.
4. Пробіркаӧ кіԍтӧ пырыстыԁалана іԅвестка ва. Ԍујӧ сетчӧ газпетан трубкалыԍ помсӧ. Мыј лоӧ угԉекіслӧј газыԁ іԅвесткакӧԁ ӧтлаӧԁӧм бӧрын?
Угԉекіслӧј газ 1,5 мынԁаӧн сынӧԁыԍ ԍӧкыԁҗык. 1 ԉітр угԉекіслӧј газ 760 мм. ԁавԉеԋԋӧ ԁырјі ԁа 0° ԏемпература ԁырјі, веԍітӧ — 1,98 грамм. Тајӧ газсӧ поԅӧ кіԍтавны ӧԏі ԁозјыԍ мӧԁ ԁозјӧ. Угԉекіслӧј газын вешществојас оз сотчыны, а ловја олыԍјас пӧԁӧны. Угԉекіслӧј газыԁ ваын сылӧ — растворајтчӧ. Угԉекіслӧј газыԁ ваын ыҗыԁ ԁавԉеԋԋӧ ԁырјі сылӧ унҗык, а ічӧтҗык ԁавԉеԋԋӧ ԁырјі — ещаҗык. Сещӧм ваыс, кӧні сылӧма угԉекіслӧј газыс, ԋеуна шома вомулаԁ. Быԁ быгԅан јуанторјасын, кыԇ: ырӧш, сур, фруктӧвӧј вајас ем угԉекіслӧј газ, угԉекіслӧј газ најӧс і быгԅӧԁӧ.
Ԋаԋ шомыԁ ловԅӧ угԉекіслӧј газ петӧм вӧсна-жӧ. Апԏекајасын вузавлӧны порошокјас, коԁјас вакӧԁ ӧтлаалӧмӧн ԍетӧны угԉекіслӧј газ, шуам кӧԏ: соԁа ԁа вінокаменнӧј кіслота.
Јукмӧсјасын частӧ ва піын овлӧ угԉекіслӧј газыс, ва пыщкӧсас пырӧма. Сіјӧ ас ԍӧкыԁлун вӧснаыс чукӧрмӧ јукмӧсас. Кор тащӧм јукмӧссӧ віԁліг моз летчан, верман пӧԁны. Тащӧм пакӧԍтыԁ частӧ овлывлӧ. Јукмӧсӧ пыртӧԇ пыр колӧ тӧԁмавны, ем абу сен угԉекіслӧј газыс. Тӧԁмавны поԅӧ ӧзјан пӧнар јукмӧсӧ ԍујлӧмӧн: біыс-кӧ кусӧ, угԉекіслӧј газ ем, оз-кӧ кус, абу, сек поԅӧ мортлы летчывны.
Пӧжар кусӧԁан аппарат „
Угԉекіслӧј газ зев кокԋіԁа пӧрӧ кіԅӧрӧ. Кіԅӧр угԉекіслӧј газ, сынӧԁса ԁавԉеԋԋӧыс-кӧ 760 мм, пуԅӧ 79 граԁус ԏемператураын. Кіԅӧр угԉекіслӧј газ віԇӧны нарошнӧ вӧчӧм бомбајасын.
Кіԅӧр угԉекіслӧј газыԁ руӧ пӧрігӧн зев јона кӧԇалӧ, коԉасыс ԇікӧԇ кынмӧ, лымкоԃ лоӧ. Чорыԁ угԉекіслӧј газ ԍӧкыԁҗык ваыԍ — сылӧн уԃеԉнӧј весыс — 1,2. Чорыԁ угԉекіслӧј газлӧн ԏемпература зев улын: сені веԍіг кынмӧны: ва, ртуԏ ԁа мукӧԁ кіԅӧрторјас. Чорыԁ угԉекіслӧј газ поԅӧ ԁыр віԇны сынӧԁын, сылы сывны колӧ зев уна шоныԁыс. Тајӧ поԅӧ повтӧг боԍтны кінаԁ, но топӧԁан-кӧ, сек кітӧ кынтӧ. Чорыԁ лымјӧ пӧрӧм угԉекіслӧј газтӧ употребԉајтӧны кӧзӧԁ пыԃԃі. Меԁԍасӧ-ԋін шоныԁ інјасын, кӧні лымтӧ ԍӧкыԁ суԇӧԁны. Сіԇ-кӧ пӧгреб пыԃԃі угԉекіслӧј газыԁ віԇӧ прӧԁуктајас щыкӧмыԍ.
Амерікаԋечјас лымјӧ пӧртӧм угԉекіслӧј газтӧ јона іспоԉзујтӧны пӧгребјас пыԃԃіыԁ.
Угԉекіслӧј газ прімеԋајтӧны пӧжар кусӧԁанінјасын.
§ 21. Кіԅӧр сынӧԁ
Сынӧԁыԁ 39 атмосфера ԉічкӧмӧн ԁа 140 граԁус ԏемператураын вермӧ пӧрны кіԅӧрӧ. Тајӧ кіԅӧрыс 1 атмосфера ԁавԉеԋԋӧ ԁырјі −193 граԁус ԏемператураын мӧԁас пуны.
Меԁвоԇ сынӧԁтӧ кіԅӧрӧ пӧртлісны Піктеј ԁа Каԉԏе 1883 воын, а на бӧрын Вробԉевскіј ԁа Оԉшевскіј.
Ӧніја завоԁјасын кіԅӧр сынӧԁтӧ вӧчӧны Ԉінԃе машінаӧн (52-ԁ ԍерпас). Сынӧԁ пырӧ „R“ трубкаті; насос‐компрессор „A“ топӧԁчӧ 200 атмосфера ԉічкӧм-моз. Топӧԁӧм сынӧԁсӧ вӧтлӧны трубка „B“ пыр, коԁі гӧгӧртӧԁӧма „C“ кӧԇӧԁан трубкаӧн. Трубка „D“-ԍаԋ сынӧԁ віԋԏіԉ „G“-ті мунӧ паԍкыԁ „E“ ԁозјӧ. Тајӧ ԁоз паԍкалӧм вӧснаыс сынӧԁыԁ зев јона кӧԇалӧ. Кӧԇалӧм сынӧԁ „E“ ԁозԍаԋ мунӧ паԍкыԁ „F“ трубкаті, бара трубка „S“ пыр веԍкалӧ „A“ компрессорӧ. Трубка F-ті кӧԇыԁ сынӧԁ мунӧ паныԁ трубка „D“-ті муныԍ сынӧԁлы. Локтыԍ сынӧԁ бара веԍкалӧ „E“ ԁозјӧ ԁа јона кӧԇалӧ. „E“ ԁозԍаԋ бара мунӧ трубка „F“-ті, сені нӧшта јонҗыка кӧԇӧԁӧ „D“ трубкаті паныԁ локтыԍ сынӧԁыс (возԁухыс). Таԇі ветлӧмӧн „E“ ԁозјӧ мӧԁас локны зев јона кӧԇалӧм сынӧԁ. Бӧрвылас сынӧԁ кӧԇалӧ 180 граԁусӧԇ ԁа пӧрӧ кіԅӧрӧ 20 атмосфера ԁавԉеԋԋӧ улын. Кіԅӧр сынӧԁ чукӧрмӧ „E“ ԁозјӧ, сеԍаԋ „K“ ԍіфон пыр кіԍԍӧ кык пӧвса ԍԏенаӧԁ „M“ ԁозјӧ.
Кіԅӧр сынӧԁ віԇӧны нарошнӧј ԁозјасын (53-ԁ ԍерпас), коԁӧс шуӧны
Кіԅӧр кіслороԁ пуԅӧ −183 граԁус ԏемператураын, кіԅӧр азот −195°. Та ԍерԏі-жӧ і кіԅӧр сынӧԁыԁ пуԅӧ: первој руӧ пӧрӧ азот, азот бӧрын −185° — аргон, кіԅӧр сынӧԁыԁ пыр јонҗыка озырмӧ кіслороԁӧн. Та ногӧн поԅӧ пӧлучітны пӧшԏі чістӧј кіслороԁ.
Ԏехԋіка бокԍаԋ сынӧԁ јавԉајтчӧ сырјоӧн, коԁыԍ завоԁјасын перјӧны кіслороԁ ԁа азот. Кіԅӧр сынӧԁ ԏехԋікаын прімеԋајтӧны сек, кор колӧ јона улыс ԏемпература: взрывјас вӧчавны, руԁԋікјасӧ спасаԏеԉнӧј аппаратјас вӧчавны, сынӧԁын лебалыԍјаслы, ԉетчікјаслы меԁ кокԋіҗык вӧлі лолавны ԁа јонҗыка мотор уҗаліс.
Ԋебыԁ вешществојас, кіԅӧр сынӧԁӧ леԇӧм бӧрын, лоӧны чорыԁӧԍ ԁа зев кокԋіԁа мӧԁасны жуглаԍны. Реԅіна, јајтор, фруктајас кіԅӧр сынӧԁӧ-кӧ леԇлан, лоӧны чорыԁӧԍ. Уна металл, кіԅӧр сынӧԁӧ ԍујлӧм бӧрын, мӧԁасны чорыԁ вӧсна жуглаԍны.
54 ԍерпас вылын зев кыз жӧԍт ԁоз, кытчӧ вӧлі кіԍтлӧма кіԅӧр сынӧԁ, омӧԉіка мӧлӧтӧн кучкыштӧмыԍ жугалӧма.
Ԍвіԋеч ԁа мукӧԁ ԋебыԁ металлјас кіԅӧр сынӧԁын лоӧны зев чорыԁӧԍ. Ртуԏ сетчӧԇ чорԅӧ, мыј сіјӧн сеԍԍа поԅас кӧрттувјас тувјавлыны.
§ 22. Аргон.
Аргон газ сынӧԁын вес ԍерԏі — 1,3 прӧч., објом ԍерԏі — 0,94 прӧч.
Аргонӧн меԁпервој тӧԁмаԍісны ԁа велӧԁісны 1894 воын ангԉіјаса учонӧјјас: Реԉеј ԁа Рамзај. Најӧ вӧлі тӧԁмаԍӧны сынӧԁыԍ перјӧм азоткӧԁ ԁа азотсојеԃіԋеԋԋӧыԍ перјӧм азоткӧԁ. Тајӧ опытсӧ нуӧԁігӧн најӧ зураԍісны, мыј сынӧԁыԍ перјӧм азотыс мыјла-кӧ ԍӧкыԁҗык, сојеԃіԋӧԋԋӧыԍ перјӧм азот ԍерԏі. Та ԍерԏі најӧ воісны тащӧм вывоԁӧ, мыј сынӧԁыԍ перјӧм азот ԍӧкыԁ, сы вӧсна, мыј сен нӧшта сорлаԍӧма кущӧмкӧ мӧԁ ԍікас газ. Бӧрынҗык најӧ торјӧԁісны сынӧԁса азотыԍ аслыс ԍікас, рӧмтӧм газ, коԁӧс ԋімтісны: „аргонӧн“.
Аргон — рӧмтӧм, уԃеԉнӧј весыс сылӧн 19,95; 1 ԉітрыс, 760 мм. ԁавԉеԋԋӧын, 0° ԏемпература ԁырјі веԍітӧ — 1,78 грамм. Кӧԇӧԁан-кӧ −126,6 граԁусӧԇ, 38 атмосфера ԁавԉеԋԋӧ ԁырјі, пӧрӧ кіԅӧрӧ. Аргон мукӧԁ вешществојас вылӧ оз ԃејствујт; сіԇ-жӧ оз реагірујт кіслороԁкӧԁ, воԁороԁкӧԁ, хлоркӧԁ. Аргон прімеԋајтӧны еԉектро-каԉіԉнӧј лампајас вӧчігӧн.
§ 23. Геԉіј.
Геԉіј зев кокԋіԁ газ. Воԁороԁыԍ 1,97 пӧв ԍӧкыԁҗык. Геԉіј рӧмтӧм, ԁуктӧм. Сынӧԁын објом ԍерԏі 0,0005 прӧч. Геԉіј зев ԍӧкыԁ пӧртны кіԅӧрӧ. Меԁпервој геԉіј тӧԁмаліс 1868 воын Локјер, мыј геԉіј ем шонԁіын. Та бӧрын аԁԇісны міԋералјасыԍ перјӧм газјас пыщкыԍ, бӧрын-ԋін тӧԁмалісны сынӧԁыԍ. Геԉіјӧн пӧԉтӧны аеростатјас, ԃіріжабԉјас (воԁороԁ ԍерԏі геԉіјыԁ сіјӧн бур, мыј сіјӧ оз сотчы).
§ 24. Сынӧԁ.
Сынӧԁыԁ артмӧма газјас ԍмеԍыԍ, меԁԍасӧ кіслороԁ ԁа азот ԍмеԍыԍ. Објом ԍерԏі кіслороԁ арталӧны — 21 прӧч., азот — 78 пр.; вес ԍерԏі кіслороԁ — 23 прӧч., азот — 75,5 прӧч.; ӧстаԉнӧј 1,5 пр. уԍӧ мукӧԁ газјас вылӧ. Тајӧ кык газ кынԇі сынӧԁын емӧԍ тащӧм газјас: аргон — 1 прӧч., угԉекіслӧј газ — 0,03 прӧч. (вес ԍерԏі); благороԁнӧј газјас (геԉіј, ԋеон, кріптон, кԍенон); вару, озон, перекіԍ воԁороԁа, бус ԁа мукӧԁјас. Тајӧјас лыԁ ԍерԏіыс вежлаԍӧны.
Сынӧԁлӧн аслас ԁук абу, вкус ԋекущӧм-жӧ абу. Вӧсԋі-кӧ сынӧԁ слӧјыс, сынӧԁлӧн ԋекущӧм рӧм абу, но кор сынӧԁлӧн зев кыз слӧјыс, секі гӧлубӧј рӧмыс. 1 ԉітр сынӧԁ веԍітӧ 1,29 гр.
Тан-жӧ колӧ шуны, мыј сынӧԁлӧн весыс вежлаԍӧ. 40 кілометр-кӧ муберԁԍаԋ вывлаԋ кајан, ӧԏі објом кіслороԁ вылӧ мӧԁас воны — 8 објом азот.
Сынӧԁтӧ ԁавԉеԋԋӧ ԍерԏі і ԏемпература вежӧмӧн поԅӧ пӧртны кіԅӧрӧ.
ЈУАԌӦМЈАС 5-ԁ ЗАԀАԊԊӦ ԌЕРԎІ
1. Кыԇ сімӧны металлјас шонтігӧн і шонтытӧԇ?
2. Мыјӧн торјалӧны „благороԁнӧј металлјас“ мукӧԁ ԍікас металлјасыԍ?
3. Мыј вӧсна ыргӧн ԁозјас луԃітӧны?
4. Кыԇі торјӧԁланныԁ металлјас кокԋіԁа ԁа ԍӧкыԁа сылӧм ԍерԏі?
5. Поԅӧ-ӧ таԇ шуны, мыј кокԋіԁа сылан (плавітчан) металлјас, кокԋіԁа-жӧ і сімӧны?
6. Поԅӧ оз ӧԏі ԍінвіԇӧԁласӧн тӧԁны, кущӧма металлјас сімӧны?
7. Кыԇ вежԍӧ тупкыса ԁозјын сынӧԁлӧн објомыс, кор фосфор сотчігӧн, кӧрт сімны пуктылан?
8. Кыԇі сынӧԁлӧн составыс вежԍӧ вешществојас сылігӧн, сотчігӧн?
9. Кущӧм газјас лоӧны сынӧԁын сотчігӧн?
10. Кыԇі вӧчӧны кіԅӧр сынӧԁ?
11. Мыјјас поԅӧ перјыны сынӧԁыԍ?
12. Кущӧм газјасыԍ артмӧма сынӧԁыс?
13. Кӧнјасҗык кіԅӧр сынӧԁ ԏехԋікаын прімеԋајтчӧ?
14. Кущӧм коланлуныс геԉіјлӧн ԏехԋікаын ԁа промышԉенноԍтын?
15. Кыԇ ті ногӧн — сынӧԁыс прӧстӧј сор, аԉі сојеԃіԋеԋԋӧ?
6 ЗАԀАԊԊӦ. ԌМЕԌ ԀА СОЈЕԂІԊЕԊԊӦЈАС
§ 25. 14 уж. Ԍмеԍјаскӧԁ ԁа хіміческӧј сојеԃіԋеԋԋӧјаскӧԁ тӧԁмаԍӧм.
Ковмасны пріборјас: хіміческӧј стӧкан, воронка, ԍԏекԉаннӧј палочка, весы, гірајас, пробіркајас, пробірка кутан, жӧԍт плаԍԏінка, ԉібӧ банка вевт, ступка ԁа магԋіт.
Маԏерјалјас: мел, ԍојан сов, меԁнӧј купорос, ԍера, кӧрт пыԅ, цінк бус, бертоԉетӧвӧј сов,
1. Ступкаын пыԅӧԇ ԁрӧбітӧ мел, соралӧ ԁа бура гуԁралӧ сымынԁа кымын-жӧ ԍојан совкӧԁ. Сорԍыс бӧр торјӧԁӧ совсӧ, мелсӧ. Тајӧ сорсӧ ва тыра стӧканӧ гуԁралӧ ԁа бура сулӧԁыштӧ. Коԁ ваас сылӧ, коԁыс оз? Сывтӧм вешществосӧ торјӧԁӧ ваыԍ. Меԁым бурҗыка тӧԁмавны сов ԁа мел торјалӧм, поԅӧ кыкнан вешществосӧ, торјӧԁӧм бӧрын, коԍтыны ԁа веԍітны.
2. Меԁнӧј купорос пыԅӧԇ ԁрӧбітӧ ступкаын ԁа соралӧ ԍера пыԅкӧԁ. Кущӧм рӧмыс тајӧ сорыслӧн? Поԅӧ аԉі оз торјӧԁны, сіԇ-жӧ, кыԇі мел солыԍ торјӧԁім? Коԁыс ваын сылӧ, коԁыс оз сыв?
3. Вӧчӧ ԋекымын ԍмеԍ: бертоԉетӧвӧј сов,
4. Бура сорлалӧ кӧрт пыԅ ԍеракӧԁ. Јукӧ кык пеԉӧ. Ӧԏі җынсӧ кіԍтӧ ва тыра стӧканӧ ԁа гуԁралӧ ԍԏеклӧ беԃторјӧн. Мыј лоӧ соркӧԁ? Мӧԁ җынԍыс кӧртсӧ торјӧԁӧ магԋітӧн. Магԋітӧн інмӧԁчӧ ԍмеԍ берԁӧ ԁа ԍерасӧ пыркӧԁӧ кабала ԉіст вылӧ.
5. Боԍтӧ ӧтмынԁа (вес ԍерԏі) ԍера ԁа кӧрт пыԅ, пуктӧ кос пробіркаӧ. Пробірка кутӧ пробка кутанӧн ԁа ԋеуна шонтыштӧ.
Шонтӧм ԍмеԍыԁ увԍаԋ зев ӧԁјӧ ԁоналӧ^Опыт колӧ вӧчны возԁух кыскан ветланінын./^. Кӧԇӧԁӧм бӧрын лоӧ ԍӧԁов-руԁ ԍерԋістӧј кӧрт. Опыт ԁырјі ԋеуна ԍераыс сотчас ԁа лоӧ ԉок ԁука, пӧԁтана (уԁушԉівӧј) газ. Ӧні сравԋітӧ тајӧ ԍерԋістӧј кӧртсӧ ԍеракӧԁ ԁа кӧрткӧԁ. Ԁрӧбітӧ бӧр ԍерԋістӧј кӧртсӧ пыԅӧԇ ԁа завоԃітлӧ торјӧԁны кӧрт ԍераыԍ. Поԅӧ оз ӧні торјӧԁны ваӧн ԁа магԋітӧн?
6. Соралӧ бура 7 гр. кӧрт ԁа 4 гр. ԍера. Пуктӧ веԍітӧм фарфоровӧј чашкаӧ. Тајӧ ԍмеԍсӧ ԋеуна шонтыштӧ, кыԇ шонтінныԁ 5-ӧԁ опытын. Опыт бӧрын кӧԇӧԁӧ ԁа веԍітӧ ԍерԋістӧј кӧртсӧ чашканас. Тајӧ опыт вӧчӧм бӧрын вӧчӧ тащӧм ԍмеԍ: 7 гр. кӧрт ԁа 6 гр. ԍера пыԅ. Сіԇ-жӧ шонтӧм ԁа кӧԇалӧм бӧрын бара веԍітӧ. Мыјла 7 грамм кӧртыԍ кыкнан опыт ԁырјіыс лоі ӧтмынԁа ԍерԋістӧј кӧртыс?
7. Кӧрт плаԍԏінкаӧ (бурҗык жӧԍт банка вевтын) гуԁралӧ 1 гр. ԍера ԁа 2 гр. кос цінк бус. Банка вевт пуктӧ асбестӧвӧј ԍетка вылӧ (віԇӧԁ 55-ӧԁ ԍерпасӧ) ԁа шонтӧ ԍпіртӧвӧј лампа вылын. Шонтігӧн аԍныԁ вешјӧ ԋеылӧ бокӧ. Ԋекымын мінут бӧрԏі лоӧ зев міча југыԁ бі. Ӧзјӧм бӧрын лоӧ јеҗыԁ рӧма ԍерԋістӧј цінк. (Опыт вӧчны колӧ возԁух кысканінын). Ԍерԋістӧј цінкыԁ сотчігӧн ԋеуна јеҗыԁ ру коԃӧн кајас вылӧ.
§ 26. Мехаԋіческӧј ԍмеԍ ԁа хіміческӧј сојеԃіԋеԋԋӧ
Кор мі ԋекымын вешщество порошокӧ ԁрӧбітӧм мыԍт соралам ԁа гуԁралӧмӧн шонтам ԍпіртӧвӧј лампа вылын, то тащӧм уна ԍікас вешществојасыԍ артмасны уна ԍікас-жӧ ԍмеԍјас. Но тајӧ ԍмеԍјасыԁ оз лоны ԇік ӧткоԃӧԍ: мукӧԁыс сорлалӧм, шонтӧм бӧрын важ коԃыс-жӧ коԉӧны: мічаӧ торјӧԁӧмӧн, бӧр торјалӧны, но мукӧԁ ԍмеԍыс шонтӧм-сорлалӧм бӧрын, ԇікӧԇ вежԍӧны состав ԍерԏі і својство ԍерԏі ԁа выԉнога вешществоӧ пӧрӧны.
Кор вешществојасыс, коԁјасыԍ вӧчӧма ԍмеԍсӧ, коԉӧны важкоԃӧԍ-жӧ, кущӧм вӧліны опыт воԇвылын, ԋӧԏі оз вежԍыны својство ԁа состав ԍерԏі, — шуԍӧны, — „мехаԋіческӧј ԍмеԍӧн“. А кор ԍмеԍјасыԁ сорлӧԁлӧм, шонтӧм бӧрын, вежԍасны својство ԁа состав ԍерԏі, пӧрӧны ԇік выԉнога вешществоӧ, шуԍӧны „хіміческӧј сојеԃіԋеԋԋӧӧн“. Ӧні тајӧ бӧрја опытјас ԍерԏі мі тӧԁмаԍам коԁі лоӧ „мехаԋіческӧј ԍмеԍ“, а коԁі — „хіміческӧј сојеԃіԋеԋԋӧ“.
Меллӧн совкӧԁ ԍмеԍ, меԁнӧј купорослӧн — ԍеракӧԁ, бертоԉетӧвӧј совлӧн —
Хіміческӧј сојеԃіԋеԋԋӧӧн поԅӧ шуны: ԍерԋістӧј кӧрт, ԍерԋістӧј цінк, ва, ыргӧнсім, кӧртсім ԁа с. в.
Ԍерԋістӧј кӧртлӧн својствоыс лоӧ ԇік мӧԁнога кӧрт ԁа ԍера ԍерԏі. Ԍерԋістӧј цінкыԁ својство ԍерԏі зев-жӧ јона мӧԁас торјавны цінк ԁа ԍераыԍ; сіԇ-жӧ і ва мӧԁас јона торјавны воԁороԁыԍ ԁа кіслороԁыԍ. Металлјаслӧн окіԍјас лоӧны хіміческӧј сојеԃіԋеԋԋӧјасӧн-жӧ, а оз мехаԋіческӧј ԍмеԍӧн.
Хіміческӧј сојеԃіԋеԋԋӧјас торјалӧны мехаԋіческӧј ԍмеԍыԍ таԇі, мыј вешществојасыс, кущӧмјасыԍ артмӧма сојеԃіԋеԋԋӧыс, ӧтлааԍӧны вес ԍерԏі пыр ӧтмоза, ӧтмынԁаӧн. Ԍерԋістӧј кӧртын пыр овлӧ 7 пај кӧрт ԁа 4 пај ԍера; ԍерԋістӧј цінкын пыр 2 пај цінк ԁа ӧԏі пај ԍера; ваын пыр овлӧ 8 пај кіслороԁ ԁа 1 пај воԁороԁ. А мехаԋіческӧј ԍмеԍын вес ԍерԏі ӧԏілаԍӧм овлӧ кущӧм колӧ, мыјԁа колӧ. Кӧртыԍ ԁа ԍераыԍ сорвӧчігӧн поԅӧ 7 пај кӧрт вылӧ боԍтны 1, 2, 3, 4, 5, 6 пај ԍера, а сіԇ-жӧ поԅӧ кӧртсӧ ещаҗык, а ԍерасӧ унҗык боԍтны.
Хіміческӧј сојеԃіԋеԋԋӧлыԍ составсӧ вежлавны оз поԅ: сылӧн составыс пыр ӧткоԃ, составсӧ-кӧ сылыԍ вежан лоӧ мӧԁ ԍікас вешщество. Ԍерԋістӧј кӧртлӧн составыс пыр ӧткоԃ: 7 пај кӧрт ԁа 4 пај ԍера.
Шуам: мі боԍтам 7 грамм кӧрт ԁа 5 гр. ԍера ԁа шонтам. 7 пајкӧԁ ӧтлааԍас сӧмын 4 пај ԍера, а ԉішнӧј 1 граммыс прӧста сотчас. Кӧрт-кӧ боԍтам 7 пајыԍ унҗык ԁа ӧтлаалам 4 пај ԍеракӧԁ, ԉішнӧј кӧртыс коԉӧ ԁа пӧрӧ кӧрт окіԍӧ (сімӧ).
Тащӧм јавԉеԋԋӧ мунӧ ԋе сӧмын кӧрт ԁа цінк ԍеракӧԁ ӧтлаалігӧн, но сіԇ-жӧ мукӧԁ вешществојас мӧԁа-мӧԁкӧԁ ӧтлааԍігјасӧн.
Та ԍерԏі поԅӧ тащӧм вывоԁ вӧчны, мыј вешществојас мӧԁа-мӧԁкӧԁ ӧтлааԍӧны опреԃеԉоннӧј вес лыԁ ԍерԏі. Мӧԁ ногӧн-кӧ тајӧ шуӧны: роч ногӧн „
Быԁ хіміческӧј сојеԃіԋеԋԋӧлӧн состав пыр ӧткоԃ. Ԍерԋістӧј кӧртлӧн прӧчентнӧј состав пыр тащӧм: 63,5 прӧч. кӧрт і 36,5 пр. ԍера; ԍерԋістӧј цінклӧн — 66,5 пр. цінк і 33,5 прӧч. ԍера; валӧн — 88,9 прӧч. кіслороԁ і 11,1 прӧч. воԁороԁ.
7. ЗАԀАԊԊӦ. ХІМІЧЕСКӦЈ РЕАКЦІЈАӦН ԀА ПРӦСТӦЈ, СЛОЖНӦЈ ВЕШЩЕСТВОЈАСКӦԀ ТӦԀМАԌӦМ
§ 27. 15 уҗ. Хіміческӧј реакціјакӧԁ тӧԁмаԍӧм
Ковмасны пріборјас: угԉекіслӧј газ перјан прібор, пробіркајас, жӧԍт банка вевт, спіртӧвӧј лампа, шщіпцы ԁа весы.
Маԏерјалјас: ԍера, цінк,
1. Боԍтӧ ԋеуна ԍера, пуктӧ банка вевт вылӧ, ԉібӧ кӧрт ԉіст торјӧ ԁа ӧзтӧ (опыт бурҗык вӧчны возԁух кысканінын). Тӧԁмалӧ кущӧм газ артмӧ, ԁука аԉі ԁуктӧм? Тајӧ газыс шуԍӧ „ԍерԋістӧј газӧн“.
2. Жӧԍт банка вевтӧ боԍтӧ 1 грамм ԍералыԍ ԁа 2 грамм цінклыԍ (бускоԃ) смеԍ. Банка вевт пуктӧ асбестӧвӧј ԍетка вылӧ (інԁӧма 55-ԁ ԍерпасын) ԁа шонтӧ. Аԍныԁ ԋеуна бокӧ вешјыштӧ. Цінк ԁа ԍера ӧтлааԍӧм бӧрын лоӧ јеҗыԁ рӧма вешщество — „ԍерԋістӧј цінк“.
3. Пуктӧ пробіркаӧ
4. Боԍтӧ сакар тор пробіркаӧ ԁа шонтӧ ԍпіртӧвӧј лампа бі вылын. Мыј лоӧ сакаркӧԁ? Кущӧм вешществојас вылӧ јукԍӧ сакар?
5. Тыртӧ угԉекіслӧј газӧн ԍԏекԉаннӧј банка, сеԍԍа боԍтӧ кӧрт шщіпцыӧн магԋіј ԉента тор, ӧзтӧ ԁа ԍујӧ угԉекіслӧј газ тыра банкаӧ. Мыј лоӧ банка пыщкын? Кытыԍ магԋіјлы лоӧ кіслороԁыс?
6. Пробіркаӧ боԍтӧ цінк тор, сетчӧ кіԍтӧ соԉанӧј кіслота. Ԋеԁыр реакціја мунӧм бӧрын тӧԁмалӧ, кущӧм газ чукӧрмас пробіркаас, сіԇ-жӧ і реакціја бӧрын тӧԁмӧԁлӧ, мыј коԉӧ пробіркаӧ (тӧԁмавны поԅӧ кіԍтӧмӧн)?
Тајӧ опытјас петкӧԁлӧны, мыј кык вешщество хіміческӧј сојеԃіԋеԋԋӧ бӧрын ӧтлааԍӧны ԁа лоӧ ӧԏік вешщество (первојја кык опытас). Сіԇ-жӧ мі воԇԇа опытјас ԍерԏі тӧԁам, мыј ԍера ӧтлааԍӧ кӧрткӧԁ ԁа пӧрӧ ԇік выԉ вешществоӧ: ԍерԋістӧј кӧртӧ. Воԁороԁ ԁа кіслороԁ ӧтлааԍӧм бӧрын, лоӧ ва; магԋіј сотчіг моз ӧтлаасӧ кіслороԁкӧԁ ԁа пӧрӧ „окіԍ магԋіјаӧ“.
Тащӧм ԍама реакціја, кор ӧтлааԍӧны кык, ԉібӧ унҗык вешществојас ԁа пӧрӧны выԉ вешществоӧ, шуӧны: „ӧтлааԍан“ (сојеԃіԋајтчан) реакціјајасӧн.
Кор сложнӧј вешщество пӧлучајтӧны хіміческӧј еԉементјасыԍ, тајӧ ӧтлаӧԁлӧмӧн шуӧны „ԍіԋԏезӧн“.
Та кынԇі і емӧԍ мӧԁнога хіміческӧј реакціјајас, кор ӧԏік оԁнороԁнӧј ԏелӧ јукԍӧ уна вешщество вылӧ (боԍтам сіԇ шунысӧ 3-ԁ ԁа 4-ԁ опытјас). Мі тӧԁам, мыј ва јукԍӧ воԁороԁ ԁа кіслороԁ вылӧ;
Тащӧм реакціја ԁырјі выԉ вешществоыс пыр лоӧ лыԁӧн унҗык реакціјаын участвујтан вешществојас лыԁ ԁорыԍ. Тајӧ шуԍӧ „јукԍан (разложеԋԋӧ) реакціјаӧн“.
Кор сложнӧј вешществотӧ нарошнӧ разлагајтӧны, сылыԍ составсӧ тӧԁмӧԁлӧм ԍерԏі, шуӧны — „анаԉізӧн“. Којмӧԁ ногса реакціјајас ԁырјі мунӧ вешществојас костын вежԍӧм (5–6 опытын).
Мі воԇԇа опытјасыԍ аԁԇылім, мыј ӧԏі ԍікас вешществојас вӧтлӧны (выԏеԍԋајтӧны) мӧԁ ԍікас вешществојасӧс, мукӧԁ ԍікас сојеԃіԋеԋԋӧјасыԍ. Цінк вӧтлӧ ԍернӧј кіслотаыԍ воԁороԁ; магԋіј — угԉекіслӧј газыԍ — угԉероԁ; цінк — соԉанӧј кіслотаыԍ — воԁороԁ; каԉціј ваыԍ — воԁороԁ, а аԍныс ставныс ӧтлааԍӧны вешществојас коԉаскӧԁ. Тащӧм реакціјајасыс шуԍӧны вежԍан реакціјаӧн (
Хіміческӧј вешществојаслыԍ својство ԁа состав тӧԁмалӧм могыԍ, хіміјаыԁ пӧԉзујтчӧ кыкнан метоԁнас: ԍіԋԏезӧн і анаԉізӧн.
Анаԉіз пыр, — сложнӧј вешществојас прӧстӧј вешществојас вылӧ торјӧԁӧмӧн, мі тӧԁмалам вешществојаслыԍ составсӧ. Ԍіԋԏез метоԁӧн прӧстӧј вешществојасыԍ вӧчӧны сложнӧј вешществојас. Ӧніја промышԉенноԍтын, ԏехԋікаын тајӧ кык метоԁнас бура пӧԉзујтчӧмӧн, хіміја вӧчіс зев гырыԍ вермӧмјас, ԁоԍԏіжеԋԋӧјас соціаԉіԍԏіческӧј овмӧсын.
§ 28. Прӧстӧј ԁа сложнӧј вешществојас.
Воԇԇа уҗјасын мі тӧԁмаԍім кујім ԍікас хіміческӧј реакціјајаскӧԁ: 1) ӧтлааԍан реакціјакӧԁ — ԍіԋԏезкӧԁ, 2) јукан (разложеԋԋӧ) реакціјакӧԁ — анаԉізкӧԁ і 3) вежԍан (замещеԋԋӧ) реакціјакӧԁ.
Сіԇ-жӧ мі тӧԁмаԍім, мыј
Но воԇӧ сеԍԍа кіслороԁтӧ, воԁороԁтӧ ԁа ртуԏтӧ ԋекущӧм ногӧн мі ог вермӧ јукны. Тащӧм вешществојассӧ (кіслороԁ, воԁороԁ ԁа ртуԏ), коԁјас воԇӧ ԋіӧԏік сеԍԍа оз јукԍыны (разлагајтчыны), шуӧны „прӧстӧј вешществојасӧн“. А сещӧм вешществојас, коԁјасӧс поԅӧ-на јукны прӧстӧјҗык вешществојас вылӧ, шуӧны — „сложнӧј вешществојасӧн“. Ва,
Сложнӧј вешществојас пріроԁаын лыԁ ԍерԏі зев уна, колӧ лыԃԃыны ԍурсјасӧн, а прӧстӧј вешществојас сӧмын кыкԍо (200) гӧгӧр.
Прӧстӧј вешществојас мӧԁа-мӧԁыԍ торјалӧны асланыс фіԅіческӧј својствојасӧн, торјалӧны најӧ хіміческӧј својствојасӧн. Но уна прӧстӧј вешществојаслӧн хіміческӧј својствојасыс овлӧны ӧткоԃӧԍ.
Мыј вӧсна овлӧны хіміческӧј својствојас ӧткоԃӧԍ, мі тӧԁмаԍам II-ԁ јукӧԁын, кор мӧԁам тӧԁмаԍны угԉероԁкӧԁ, графіткӧԁ ԁа алмазкӧԁ.
8 ЗАԀАԊԊӦ. ВЕШЩЕСТВОЈАСЛӦН ВЕСЫС ԊЕКОР ԆІКӦԆ ОЗ ВОШ (
§ 29. 16 уҗ. Реакціјаын участвујтыԍ вешществојаслыԍ вес набԉуԁајтӧм.
Ковмасны пріборјас: весы Беранже, роговӧј весы, гірајас, кыз ԍԏекԉаннӧј колба, стӧканјас, пробіркајас.
Маԏерјалјас: хлорнӧј кӧрт, јеԁкіј натріј, хлорістӧј баріј, меԁнӧј купорос, јеҗыԁ фосфор, лыа, ԁрӧб, фіԉтрујтчан бумага, таԋԋін, ԍојан сов, азотно-кіслӧј езыԍ.
1. Боԍтӧ кык хіміческӧј стӧкан. Ӧԏікас кіԍтӧ хлорнӧј кӧрт сывԁӧԁ, мӧԁас јеԁкӧј натріј сывԁӧԁ.
Сывԁӧԁјас стӧканјасӧ којмӧԁ пајԍыс унҗык оз ков кіԍтны меԁ поԅӧ вӧлі ӧԏі стӧканԍыс сывԁӧԁсӧ мӧԁ стӧканас кіԍтны. Пуктӧ кыкнан сывԁӧԁ стӧкансӧ Беранже весы чашка вылӧ (56 ԍерпас). Тащӧм весыыԁ-кӧ абу, сывԁӧԁјастӧ поԅӧ боԍтны пробіркајасӧ ԁа кыкнан пробіркасӧ суԋіс јылӧ кӧрталӧмӧн поԅӧ веԍітны роговӧј весы вылын (57 ԍерпас). Весы вылӧ пуктӧм бӧрын пробіркајаслыԍ вессӧ разновесӧн ӧткоԃалӧ. Разновес пыԃԃі поԅӧ боԍтны ԁрӧб, ԉібӧ лыва. Ӧтрӧвԋајтӧм бӧрын, кіԍтӧ кыкнан сывԁӧԁсӧ ӧтлаӧ. Віԇӧԁӧ вежԍіс аԉі ез вес вешществојаслӧн? Мыј лоі вешществојас костын? Кущӧм вывоԁ поԅӧ вӧчны тајӧ опыт ԍерԏіыс?
2. Тащӧм ногӧн жӧ вӧчӧ опытјас хлорнӧј кӧрт ԁа таԋԋінкӧԁ, азотно-кіслӧј езыԍкӧԁ ԁа ԍојан совкӧԁ, хлорнӧј кӧрткӧԁ ԁа меԁнӧј купороскӧԁ.
3. Боԍтӧ ԇік кос ыҗыԁҗык колба, проволокаӧ ӧшӧԁӧмӧн ԍујӧ сотчан ԍіԍ. Ԋеԁыр сотчӧм бӧрын ԍіԍ кусӧ, ԁугԁас сотчӧмыԍ. Мыј лоӧ колба ԍԏен пыщкӧсын? Кіԍтӧ іԅвестка ва колбаӧ. Мыј лоӧ іԅвесткаа вакӧԁ? Кущӧм вешществојас лоӧны ԍіԍ сотчігӧн? Вошӧ аԉі оз сотчігӧн ԍіԍлӧн вешществојасыс?
4. Ԉітрӧвӧј ԉібӧ ԉітраҗынја колбаӧ кіԍтӧ лыва колба пыԁӧс сајавтӧԇ. Колбаыԁ меԁ вӧлі кыз ԍԏеклӧа јонҗык. Тајӧ колӧ сы вӧсна, мыј кіслороԁ боԍтӧм бӧрын, колба пыщкӧсын сынӧԁ ԉічкӧмыс лоӧ вывса ԉічкӧм ԁорыԍ ічӧтҗык, омӧԉ колба вермас потны. Кос лыва вылӧ, колба пыԁӧсӧ пуктӧ ічӧԏік тор јеҗыԁ фосфорлыԍ. Фосфор бура коԍтӧ фіԉтрујтчан бумагаын. Колбатӧ фосфор пуктӧм бӧрын топыԁа пробкаалӧ ԁа веԍітӧ. Веԍітӧм бӧрын ԍетка вылӧ пуктӧмӧн ԋӧжјӧԋікӧн шонтӧ, кытчӧԇ фосфор оз ӧзјы. Кӧԇалӧм бӧрын мӧԁпӧв веԍітӧј. Пробкасӧ воԍтӧ ԁа бара веԍітӧ. Мыј вӧсна колбалӧн весыс вежԍӧ пробка воԍтӧм бӧрын?
Мукӧԁ ԁырјі колбаыԁ опыт нуӧԁігӧн потлывлӧ, ԍԏеклӧ торјасыс вермас резԍыны ԍінмаԁ. Та вӧсна бурҗык тајӧ опыт вӧчігӧн вевԏԏыны колбасӧ колпакӧн (58-ԁ ԍерпас). Мыј понԁа колбалӧн вес ез вежԍы фосфор сотчӧм бӧрын?
§ 30. Вешществојаслӧн вес сохраԋајтчан закон.
Опытјас петкӧԁлісны, мыј хіміческӧј реакціјајас ԁырјі оз чін ԋі оз соԁ вешществојаслӧн весыс. Мыјԁа вӧлі весыс вешществолӧн реакціја завоԃітчытӧԇ, сымынԁа жӧ коԉӧ весыс реакціја бӧрын. Кор мі сотім ԍіԍ ԁа фосфор тупкӧса ԁозјын, весыс міјан ез вежԍы, реакціја бӧрын лоі ԇік-жӧ сымынԁа, мыјԁа весыс вӧлі реакціја воԇвылын. Хімікјас зев бура, куԅа ізучајтӧмӧн, тӧԁмалісны кіслороԁыԍ ԁа воԁороԁыԍ ва артман реакціја, а сіԇ-жӧ і мукӧԁ ԍікас реакціјајас. Та ԍерԏі лӧԍӧԁісны тащӧм лыԁпас табԉіца: 1) 3,7198 гр. воԁороԁ газ ӧтлааԍӧ 29,5335 гр. кіслороԁ газкӧԁ ԁа лоӧ 33,2533 гр. ва; 2) 21,66 гр. шонтӧм
Мі тан інԁім сӧмын куім реакціја вылӧ, но збыԉыԍсӧ хіміјалӧн велӧԁӧма уна міԉԉон реакціја і быԁлаын набԉуԁајтчӧ ӧԏік тор, мыј реакціја ԁырјі лоӧм вешществојаслӧн весыс лоӧ сымынԁа‐жӧ, мыјԁа вӧлі реакціја воԇвылын реакціјаын участвујтыԍ вешществојасыслӧн. Ԋекор-на опытјас ԁырјі тащӧмтор ез вӧвлы, меԁым реакціја бӧрын реакціјаын участвујтыԍ вешществојаслӧн весыс соԁі, ԉібӧ чініс.
Быԁ хіміческӧј реакціја ԁырјі мӧԁа-мӧԁ вылӧ ԃејствујтан вешществојаслӧн весыс сымынԁа жӧ, мыјԁа весыс выԉыԍ артмӧм вешществојаслӧн. Быԁ хіміческӧј реакціја мунӧ ӧтувја вес вежԍытӧг.
Тајӧ законсӧ уна опытјас бӧрын меԁвоԇ 1759 воын урчітіс М. В. Ломоносов, а 20 во мыԍԏі тащӧм вывоԁӧ-жӧ воіс учонӧј Лавуаԅје. Вешществојас вес сохраԋајтчан законыс ԇікӧԇ путкыԉтіс реԉігіјалыԍ мојԁкывјас ԁа ԉегенԁајас, мыј ԋінӧм абуыԍ мірсӧ „јенлӧн вӧчӧма“. Хіміја наукалы ԋекущӧм чуԃесатор абу, став чуԃесасӧ, јевангеԉԉӧлыԍ ԁа бібԉіјалыԍ мојԁкывјассӧ хіміческӧј опытјасӧн вевԏԏӧ.
ЈУАԌӦМЈАС 6, 7 і 8 ЗАԀАԊԊӦЈАС КУԄА:
1. Мыј шуԍӧ хіміческӧј сојеԃіԋеԋԋӧӧн, і мыјӧн сојеԃіԋеԋԋӧ торјалӧ ԍмеԍыԍ?
2. Мыј вӧсна ԍерԋістӧј кӧрт шуӧны сојеԃіԋеԋԋӧӧн, а оз ԍмеԍӧн?
3. Корԍалӧ прімерјас, коԁјас лоӧны ԍмеԍјас, а коԁјас сојеԃіԋеԋԋӧјас?
4. Металлјаслӧн сімјас лоӧны сојеԃіԋеԋԋӧ аԉі ԍмеԍјас?
5. Кущӧм ԍікас хіміческӧј реакціјајас тӧԁанныԁ?
6. Мыј ԍерԏі реакціјајас торјӧԁӧны ӧтлааԍан, јукԍан ԁа вежԍан реакціја вылӧ?
7. Кыԇ колӧ гӧгӧрвоны, мыј вешществојаслӧн реакціја ԁырјі весыс сохраԋајтчӧ?
8. Кущӧм јӧз воԍтӧмаӧԍ вешществојас вес сохраԋајтчан закон ԏеоріја?
9. Кущӧм вешществојас шуԍӧны прӧстӧј вешществојасӧн?
10. Кыԇ хіміја віԇӧԁӧ чуԃесајас вылӧ?
II. СОТЧӦМ — ХІМІЧЕСКӦЈ РЕАКЦІЈА
9 ЗАԀАԊԊӦ. ТОПԈІВО — ЕԊЕРГІЈА ԌЕТЫԌ. ТОПԈІВОЛӦН ЗАПАС.
§ 31. Топԉіво — еԋергіја ԍетыԍ
Топԉіво — меԁԍа колантор обшщественнӧј морт олӧмын, пріроԁакӧԁ вермаԍӧмын, сы вӧсна, мыј топԉіво главнӧј еԋергіја ԍетыԍ маԏерјал. Топԉіво колӧ міјанлы, ԋе сӧмын керкајас шонтыны, ва ԍојан пуны, но колӧ щӧщ фабрік-завоԁјаслы, кӧрттујлы, парохоԁјаслы, автомобіԉјаслы і став ӧніја машінајаслы.
Топԉіво колӧ еԉектріческӧј еԋергіја перјыны, металлјас руԁајасыԍ перјыны. Хіміческӧј проізвоԁствоын топԉіво быԁ воԍков-жӧ колантор: шонтыны, коԍтыны, перегонка вӧчны, ԁонӧԁны і с. в.
Топԉівотӧг ӧніја олӧмыс і ԋекущӧм промышԉенно-хоԅајственнӧј уҗ оз вермы мунны. Быԁлун мі віԇам зев ыҗыԁ топԉіво запас промышԉенноԍтын ԁа овмӧс гӧгӧрын.
Топԉіво боԍтӧ меԁԍа ыҗыԁ места став еԋергіја ԍетан хоԅајствоын, мукӧԁ ԍікас еԋергіја піыԍ.
Топԉіво вежны ӧніја каԁӧ ва ԍілаӧн ԁа тӧв ԍілаӧн оз-на поԅ. Ӧні ва ԍіла ԁа тӧв ԍіла зев-на ічӧт јукӧԁ ԍетӧны еԋергіческӧј хоԅајстволы, топԉіво ԍерԏі.
Став мірса еԋергіја запас рӧскоԁујтӧм ӧні таԇ-на јукԍӧ: ізшом — 75 прӧч.; торф — 4 пр. гӧгӧр; пес — 4,5 пр. гӧгӧр; ԋерп — 0,15 пр. гӧгӧр; уԍан ва еԋергіја — 6 пр. гӧгӧр, тӧв вын 10–12 прӧч. гӧгӧр.
Тајӧ табԉіца ԍерԏі мі аԁԇам, мыј еԋергіческӧј хоԅајствоын 85 прӧч. еԋергіјаыс перјыԍӧ топԉіво пыр.
Меԁԍа главнӧј топԉівојас іспоԉзујтӧны: ізшом, торф, пес ԁа ԋерп. Міјан сојузын, Војвывса облаԍтјасын, зев уна вӧр запасыс, сы вӧсна тан міјан топԉіво пыԃԃі меԁԍасӧ мунӧ пес — топԉіво.
Ԍевернӧј крајын, Комі облаԍтын, пескӧн ломтам асԍыным керкајас, пескӧн-жӧ ломтыԍӧны парохоԁјас, пескыԍ вӧчӧм шомӧн уҗалӧны кӧрт сывԁан завоԁјас, пес шомӧн-жӧ уҗалӧны куԅԋечајас.
Лунвыв местајасын, кӧн вӧрыс абу, пес пыԃԃі ломтыԍӧны — іԇасӧн, камышӧн, кукурузаӧн, поԁсолнуха іԇԇӧн. Сотӧны веԍіг поԁсолнуха кышсӧ, коԁі коԉӧ поԁсолнуха выј вӧчӧм бӧрын. Мукӧԁ местајасын топԉіво пыԃԃі ломтыԍӧны кујӧԁӧн, воԇвылыԍ кірпіч-коԃ пластјасӧн коԍтасны-ԁа.
Боԍтам-кӧ-ԁа віԇӧԁлам кущӧм топԉіво, уна-ӧ мунӧ СССР-са промышԉенноԍтын, овмӧсын, промышԉеннӧј-ԏехԋіческӧј могјас вылӧ, — артмас тащӧм лыԁпас, мыј топԉіво пыԃԃі меԁԍасӧ мунӧ ізшом ԁа ԋерп. 1927/28 воын пес — топԉіво ԍетіс еԋергіјасӧ еԋергіческӧј хоԅајстволы сӧмын 17 прӧч., міԋераԉнӧј топԉівојас: ізшом ԁа ԋерп ԍетісны 78 прӧч.
Тан колӧ шуны, мыј ізшом, ԋерп, пес ԁа торф — меԁԍа главнӧј топԉівојас, а мукӧԁ ԍікас топԉівоыс, кыԇ сотчан слаԋецјас, іԇас, ԍпірт ԁа геԋераторнӧј газ, — еԋергіја ԍетӧм ԍерԏі боԍтӧны зев ічӧт места.
§ 32. СССР-лӧн топԉіво запас
Став мірӧвӧј топԉіво запас ԇік бурӧща тоннаӧн артавны он вермы, сы вӧсна, мыј 1 тонна торф, пес, ԋерп, ізшом і с. в., оз ӧтмынԁа ԍетны еԋергіјасӧ. На піыԍ ӧԏік ԍетӧ унҗык еԋергіја, мӧԁ ещаҗык, а мукӧԁыс нӧшта еща. Ӧні учонӧјјас еԋергіја запас арталӧны условнӧј топԉівоӧ бергӧԁӧмӧн: 7000 калоріјнӧј шомӧ пӧртӧмӧн (ӧԏі кілограмм шом ԍетӧ 7000 калоріј еԋергіја). Тајӧ условнӧј топԉіво арталӧм ногӧн арталӧны і мукӧԁ ԍікас еԋергіја запасјас, шуам уԍан валыԍ вын, тӧвлыԍ вын і с. в.
Став мірса еԋергіја запассӧ озырлун ԍерԏі таԇ торјӧԁӧны ԁа бергӧԁӧны условнӧј топԉіво вылӧ.
Став мірса еԋергіја запас
1. Ізшом — 75,1 прӧч.
2. Тӧв — 11,1 “
3. Ва — 5 “
4. Пес — 4,55 “
5. Торф — 3,6 прӧч.
6. Іԇас — 0,5 “
7. Ԋерп — 0,15 “
Став міровӧј условнӧј топԉівоыс лоӧ 7453 мԉр. тонна. Міјан СССР-ын еԋергіја запас јукԍӧ со кыԇі:
Ізшом — 50,8 прӧч.
Торф — 26,7 “
Пес — 13,1 “
Тӧв — 6,9 “
Ва — 1,0 прӧч. “
Іԇас — 0,9 “
Ԋерп — 0,6 “
Став запасыс СССР-ын лыԃԃыԍӧ 175 мрԁ. тонна условнӧ топԉіво. Тајӧ, ԃерт, абу вежԍытӧм лыԁпас, выԉ віԁлалӧмјас (ісԍԉеԁоваԋԋӧјас) петкӧԁлӧны, мыј СССР му пыщкын кујлӧ уна топԉіво запас-на, коԁі омӧԉа му пыщкӧс ісԍԉеԁујтӧм вӧсна, тајӧ лыԁпасас ез-на пыр.
Та ԍерԏі коммуԋіԍԏіческӧј парԏіја ԍетіс чорыԁ ԃірекԏіва, меԁым јонҗыка, паԍкыԁҗыка пуктыны мупіыԍ топԉіво ԁа еԋергіја корԍан, тӧԁмалан уҗ ԁа тырмымӧн ԍетны топԉіво соціаԉіԍԏіческӧј промышԉенноԍтлы.
Торјӧн-кӧ боԍтам пес, торф, ізшом ԁа ԋерп ԍерԏі, міјан СССР, ӧԏі мӧԁ топԉіво запасјас ԍерԏі, сулалӧ меԁ первој местаын мірӧвӧј хоԅајствоын.
§ 33. Пес.
Војвыв крајын ԁа Комі облаԍтын, мукӧԁ топԉіво піыԍ, меԁԍа ыҗыԁ места боԍтӧ пес. Пес зев бур топԉіво, но ем сылӧн тащӧм тырмытӧмторјас, мыј пескын зев уна ва. А кор топԉівоын ем уна ва, шоныԁсӧ ещаҗык ԍетӧ. Выԉ кералӧм пескын ваыԁ 50 прӧч.; җын весыс пӧшԏі ва. Кык во коԍтӧм пескын ва коԉӧ 20 прӧч. кымын. Ӧԏі кілограмм кос пес ԍетӧ шоныԁсӧ — 3000 калоріја, зев-ԋін гежӧԁа вермӧ тајӧ лыԁпасыс кајны 3600–3800 калоріјаӧԇ. Кор сравԋівајтӧны разнӧј ԍікас сорт топԉіво шӧркоԃԃем лыԁпас пыԃԃі боԍтӧны шоныԁ ԍетӧм — 7000 калоріј. Та ногӧн-кӧ пескыԁ шоныԁ ԍетӧм качество ԍерԏіыԁ, мукӧԁ топԉіво ԍерԏі, сӧмын җынвыј. Вӧртӧ пес вылӧ віԇӧмыԁ економіка бокԍаԋ абу выгоԁнӧ. Економіка бокԍаԋ бурҗык, выгоԁнӧјҗык віԇны стрӧітчан маԏерјалјас вылӧ, песшом вылӧ, ԃӧгӧԃ вылӧ, скіпіԁар вылӧ, бумага ԁа мукӧԁ ԏехԋіческӧј прӧԁуктајас вӧчӧм вылӧ.
§ 34. Торф
Коміӧн торфтӧ шуӧны трунԁаӧн. Торф запасјас СССР-ын вывті ыҗыԁ. Прібԉіԅіԏеԉнӧј арталӧм ԍерԏі став мірӧвӧј запасыс торф ԍерԏі лыԃԃыԍԍӧ — 480 міԉԉіарԁ тонна, а Сӧвет Сојуз пај вылӧ воӧ 350 міԉԉіарԁ тонна кымын. Быԁ во воыԍ-воӧ торфыԁ соԁӧ, тајӧ вочӧжԍа соԁӧмсӧ СССР-ын арталӧны — 500 міԉԉон тоннаӧн во. Мӧԁ ногӧн-кӧ шуны, быԁ во торфыԁ соԁӧ Сӧвет сојузын ԋекымын пӧв унҗык, мыјԁа віԇам вогӧгӧрја проізвоԁствоын во чӧжнас.
Торф перјӧны ԋурјасыԍ. Торф еԋергіјајас поԅӧ сотӧмӧн іспоԉзујтны парӧн уҗалан машінајасын, еԉектріческӧј еԋергіја перјан проізвоԁствоын.
Ԍін віԇӧԁлӧм ԍерԏі ԁа кіӧн віԁлалӧм ԍерԏі бур качествоа трунԁа (торф) таԇ колӧ тӧԁмавны, меԁ сіјӧ вӧлі кокԋіԁ, ԍіјӧԁ (волокԋістӧј), турун рӧма, ԋеуна ԍіра ԁа госа кіулаԁ. Муртса ԋурыԍ боԍтӧм трунԁа піын пыр овлӧ 30 прӧч. кымын ва. Трунԁа перјігӧн вунԁалӧны кірпіч-коԃ пластјасӧн ԁа коԍтӧны (вунԁалӧм трунԁа) ԉібӧ прессујтӧны нарошнӧј машінаӧн (
Тајӧ способјас кынԇі, трунԁа перјӧны гіԁравԉіческӧј (ваӧн) способӧн. Первој трунԁасӧ кіԅӧртӧны ваӧн, артмӧ кіԅӧр-коԃ масса. Тајӧ кіԅӧр массасӧ насосјасӧн качајтӧны (вӧтлӧны). Му вылын трунԁа коԍмӧ, коԍмӧм бӧрын вунԁалӧны кірпіч-коԃ пластјасӧ. Коԍтӧм трунԁаын ваыс коԉӧ 20 пр-ӧԇ, шоныԁ ԍетны вермӧ 3000 калоріјӧԇ.
СССР-ын уна еԉектріческӧј станціјајас еԋергіја боԍтӧны трунԁа топԉівоыԍ, шуам кӧԏ Шатурскӧј станціја, коԁі Москва карлы ԁа завоԁјаслы ԍетӧ еԉектріческӧј еԋергіја.
§ 35. Ізшом.
Мі-ԋін шуім, мыј муыԍ перјӧм ізшом, запасјас ԍерԏі — главнӧј топԉіво (віԇӧԁ 59 ԍерпас). СССР-лӧн ізшом запас артаԍԍӧ 690 мԉр. тонна (ԍерпасас СССР графаӧ пуктӧма 552.372.995.000, но тајӧ абу вернӧ, выԉ запасјас тӧԁмалӧм бӧрын артаԍԍӧ ӧні 690 мԉԁ.). Тајӧ лыԁпасӧ оз-на пырны ізшом запасјас Тунгускӧј ԁа Печора баԍԍејнјасыԍ. Тајӧ-кӧ соԁтыны, ізшом запас СССР-лӧн соԁӧ тріԉԉон тоннаӧԇ.
Ізшом запас ԍерԏі, Амеріка бӧрын, СССР сувтӧ мӧԁ местаӧ. Тан-жӧ колӧ шуны, мыј СССР-са ізшом состав ԍерԏі вылын качествоа: унҗык антраціт ізшом, ещаҗык бурӧј (улын качествоа) ізшомјас. Вермас лоны, мыј мі тӧԁмалам ісԍԉеԁујтам му піыԍ, выԉлаыԍ ізшом запасјас, важ лыԁпасјассӧ уточԋітам ԁа ізшом запас ԍерԏі сувтам первој местаӧ мірӧвӧј хоԅајствоын.
Ізшом запасјас СССР-ын, торја рајонјас ԍерԏі, таԇ кујлӧны: меԁԍа уна ізшомлӧн запас — 85 прӧч. кујлӧ Аԅіјаса СССР јукӧԁын, а 15 прӧч. сӧмын Јевропејскӧј СССР јукӧԁын.
60 ԍерпас вылын петкӧԁлӧма, кыԇі перјӧны ізшом Поԁмосковскӧј ізшом рајонын (схема).
Ԍерпас вылын петкӧԁлӧма руԃԋікјаслыԍ ԍерпас бокԍаԋыс віԇӧԁігӧн: „a“ — лыа пласт; „b“ — ԍој пласт; „c“ — іԅвеԍԏԋак пластјас; „d“ — вӧсԋі ізшом пластјас, коԁі омӧԉаҗыка шогмӧ разработка вылӧ; „e“ — ізшом пласт, кытыԍ меԁԍасӧ ізшомсӧ перјӧны. Улыс пластӧԇ веԍкыԁа коԁјӧма шахта. Шахтаԍаԋ ізшом пласт віԅ ԍерԏі коԁјӧма гаԉԉерејајас, коԁјас мӧԁног шуԍӧны „штрекјасӧн“.
Ӧні міјан ізшом перјан уҗсӧ ԁоза паԍкыԁа мехаԋіԅірујтӧма. 1932 воын СССР-ын став ізшом перјан уҗыс 72 прӧч. вылӧ вуҗӧԁӧма мехаԋіԅірованнӧј способ вылӧ.
Ізшомыс шоныԁ ԁа еԋергіја ԍетӧм ԍерԏі, пес ԁа трунԁа ԁорыԍ бурҗык топԉівнӧј маԏерјал. Ԁонбасыԍ перјӧм ізшомлӧн шоныԁ ԍетӧм — 7000–7500 калоріј. Бурҗык сортыс ԍетӧны 8500 калоріјӧԇ. Уралса ізшом ԍетӧ — 8000 калоріј;
Поԁмосковскӧј руԁ ізшомјас 4000–5000 калоріј! Антраціт — 7000–8000 калоріј.
Ізшом абу сӧмын топԉіво ԁа еԋергіја ԍетан маԏерјал, сіјӧ зев колантор металл сывԁан‐вӧчан промышԉенноԍтын. Ізшомыԍ вӧчӧны кокс, а кокстӧг металл кіԍтан-сывԁан уҗын ӧԏі воԍков вӧчны оз поԅ. Ізшомыԍ вӧчӧны аслыс ԍікаса ԃӧгӧԃ, ԍвеԏіԉнӧј газ ԁа мукӧԁ коланторјас.
§ 36. Ԋерп.
Ԋерп выјкоԃ ԋіԉӧг, кіԅӧр. Рӧм ԍерԏі овлӧ уна ԍікас, а унҗыкыԍсӧ ԍӧԁов-руԁ рӧма, ԉібӧ ԇік ԍӧԁ. Но Ембаын перјан ԋерп ԇік југыԁ рӧма.
Ԋерп кујлӧ пыԁын, муын, му пластјас костын. Му пластјас зев чорыԁа ԉічкӧны ԋерп вылӧ, а сы вӧсна ԋерп фонтанӧн петлывлӧ (віԇӧԁ 61-ӧԁ ԍерпас).
Ізшом ԍерԏіыԁ ԋерп запасыԁ ещаҗык му пыщкын, но тајӧ зев колантор ӧніја машіннӧј проізвоԁствоын. Аԍсӧ ԋерпсӧ омӧԉҗыка віԇӧны топԉіво пыԃԃі, тајӧ економіка бокԍаԋ абу выгоԁнӧ ԁај вывті ԁона топԉіво. Ԋерпыԍ перјӧны ԁонаҗык прӧԁуктајас: уна ԍікас сорт бенԅін, караԍін, мавтчан маслӧјас. Топԉіво пыԃԃі-ԋін сӧмын мунӧ „мазут“ ԋіма вешществоыс, коԁі коԉӧ бенԅін, караԍін перјӧм мыԍԏі.
Мірӧвӧј ԋерп запас артавԍӧ 8 міԉԉіарԁ тонна гӧгӧр. Міјан СССР пај вылӧ тајӧ запасыс воӧ 40 прӧч. кымын. Кӧԏ, шуам, ԋерп запас ԍерԏі СССР-ыԁ меԁ первој местаын вӧлі важыԍаԋ, но меԁԍа уна ӧнӧԇ-на пыр ԋерптӧ перјыліс САСШ. Тан колӧ таԇ шуны, мыј САСШ-ын ԋерп запас міјан ԁорыԍ јона еща, но віԇыснысӧ воԇҗыксӧ міјан ԍерԏі быԁ во 15 пӧв мынԁа унҗык.
Таԇ-кӧ САСШ мӧԁас ԋерптӧ воԇӧ рӧскоԁујтны, сылӧн ԋерп запасыс сӧмын тырмас 15–16 во кежлӧ. Міјан СССР-са ԋерп запас јона ԋерп перјӧм паԍкӧԁӧмӧн тырмас 70–75 кымын во кежлӧ. Мі тан бара-жӧ шуам, мыј ԋерп зев ԁона, колана топԉіво.
Міјан СССР-ын ԋерп запасјас рајонјас ԍерԏі таԇ јукԍӧмјас: Баку, Грознӧј, Мајкоппа (Војвыв Кавказын), Ураԉско-Ембінскӧј рајон. Та кынԇі ԋерп запасјас унакоԃ ем Закавкаԅјеын, Шӧр Аԅіјаын, Сахаԉінын, Уралын і міјан Комі облаԍтын — Печера-Ухта рајонын. (62-ԁ ԍерпас).
Тан колӧ шуны, мыј топԉіво запас СССР-ын ем тырмымӧн. Емӧԍ сещӧм ізшом жемчужінајас: кыԇ Ԁонбасс, Кузбасс, Караканԁа, а сіԇ-жӧ ем тырмымӧн ԋерп ԁа трунԁа.
§ 37. Топԉіво ԍерԏі урчітӧм лыԁпасјас первој пјаԏіԉеткаын ԁа мӧԁ пјаԏіԉеткаын
Соціаԉізм збыԉыԍ олӧмӧ пӧртан каԁӧ, став СССР-са нароԁнӧј хоԅајствоыс пуктыԍԍӧ выԉ ԏехԋіка поԁвылӧ. Ӧԁјӧ чужӧны выԉ, гырыԍ гігантјас, фабрік-завоԁјас. Мӧԁ пјаԏіԉеткаын выԉ промышԉенноԍт нӧшта ыҗыԁа кыптӧ-воԇмӧстчӧ.
Выԉ соціаԉіԍԏіческӧј промышԉенноԍт паԍкалӧмкӧԁ сувтӧ гырыԍ могјас паԍкӧԁны щӧщ топԉіво лӧԍӧԁан ԁа еԋергіја ԍетан промышԉенноԍт.
Војна воԇвылын, Роԍԍіјаын во чӧжӧн вӧлі віԇӧны: ізшом — 31 мԉн. тонна, ԋерп ԁа мазут — 9,2 мԉн. тонна, трунԁа — 1,5 млн. тонна, а пес 65 мԉн. кубометр мынԁа.
Војнаӧԇ меԁԍа ыҗыԁ места боԍтіс, мукӧԁ топԉіво піыԍ пес сотӧм. Ӧніја каԁӧ СССР-ын топԉіво віԇӧм ԍерԏі ставыс лоі, важ ԍерԏі, мӧԁнога: пес ԍерԏі мӧԁім унҗык сотны міԋераԉнӧј топԉіво. Тајӧ прӧчент ԍерԏі лӧԍӧԁӧм лыԁпасјасыс петкӧԁлӧны, кыԇ міјан вежԍӧ топԉівнӧј маԏерјал мӧԁӧԁ пјаԏіԉеткаын, ԁа кыԇі паԍкалӧ машіннӧј ԏехԋіка.
| 1927/28 воын сотӧма | 1932/33 воын сотны урчітӧма | |
| Пес | 17,6 прӧч. | 7,5 прӧч. |
| Трунԁа | 4,8 » | 8,5 » |
| Ԋерп | 18,2 » | 15,5 » |
| Ізшом | 59,4 » | 68,5 » |
Тајӧ табԉіца петкӧԁлӧ, мыј мӧԁӧԁ пјаԏіԉеткаын топԉіво ԍерԏі первој местаӧ сувтӧ ізшом, а пес ԁа ԋерп топԉіво пыԃԃі віԇӧм чінӧ. Меԁԍа главнӧј топԉіво пыԃԃі лоӧ тащӧм сорт ізшом: антраціт, ізшом ԁа руԁ шом. Тајӧ сы вӧсна, мыј меԁԍа уна топԉіво колӧ промышԉенноԍтлы ԁа транспортлы, коԁјаслы колӧ бур качествоа ізшомјас. Бур качествоа ізшом сіԇ-жӧ колӧ і кокс перјӧм вылӧ, ԁоменнӧј пачјасӧ руԁајас сывԁанінӧ.
Ізшом перјӧм 1913 воын вӧлі — 29,2 мԉн. тонна; 1931 воын — 57 міԉԉон тонна; 1932 воын — 90 мԉн. тонна. А мӧԁ вітвоԍа план меԁбӧрја во пом кежлӧ шуӧма ізшом перјӧм кыпӧԁны 290 мԉн. тоннаӧԇ (віԇӧԁ 63-ԁ ԍерпас). Тајӧ таԇ колӧ гӧгӧрвоны — міјан Сӧвет сојуз шом перјӧм куԅа вӧтӧԁӧ ԁа коԉӧ став капітаԉіԍԏіческӧј госуԁарствојассӧ ԁа сувтӧ Ангԉіјакӧԁ ортчӧн, коԁлӧн шом вӧчӧм лыԁ 1929 воын вӧлі 260 міԉԉон тонна.
Ізшом перјӧм ӧԁјас соԁӧм ԍерԏі, ԃерт, СССР мунӧ меԁвоԇын став капітаԉіԍԏіческӧј странајасыԍ. Шом перјӧм соԁӧм ԍерԏі 5 воӧн САСШ воԇмӧстчіс 26 мԉн. тоннаӧԇ, Ангԉіја — 11,5 мԉн. тоннаӧԇ, Гермаԋіја — 22 мԉн. тоннаӧԇ, Франціја — 15 мԉн. тоннаӧԇ, а міјан СССР — 93 мԉн. тоннаӧԇ.
Первојја вітвоԍа план воын перјыны вӧлі ізшом планӧн урчітӧма 41 мԉн. тонна, перјӧма лоі 40,6 мԉн. тонна; планӧн намеԏітӧм ԍерԏі перјӧма лоі ещаҗык, но мӧԁ воас соԁтӧԁӧн лоі плансӧ тыртӧма. Шуӧма вӧлі первојја план ԍерԏі — 46 мԉн. тонна, а лоі перјӧма — 50 мԉн. тонна. Ԋоԉӧԁ воас — 1932 воӧ вӧлі ізшом шуӧма перјыны — 75 мԉн. тонна, а збыԉыԍ лоӧ перјӧма 90 мԉн.
Ӧнӧԇ-на пыр меԁԍа ізшом перјыԍԍӧ вӧлі Ԁонбассыԍ: Ԁонбасс ԍетӧ вӧлі 70 прӧч. мукӧԁ рајонјас ԍерԏі.
17-ԁ парԏіјнӧј конференціја ԍетіс чорыԁ ԃірекԏіва, іспоԉзујтны, Ԁонбасс кынԇі, щӧщ меставывса топԉіво. Ӧнӧԇ вӧлі пыр Ԁонбасса ізшом нуӧны Мӧскуаӧ, Ԉеԋінграԁӧ, Перымӧ, веԍіг-кӧ Черемховскӧј ізшом мунӧ вӧлі Влаԃівостокса кӧрттуј ԉіԋіја обслужівајтны. Тајӧ, ԃерт, економіка бокԍаԋ зев вӧлі ԋевыгӧԁнӧ: ӧԏі-кӧ, ылӧ нуӧм ізшом вӧлі јона ԁонԍалӧ, а мӧԁ-кӧ, ізшом ылӧ нуӧм соравліс мукӧԁ груз вӧԃітӧмыԍ. 17-ԁ парԏіјнӧј конференціја ԍетіс ԃірекԏіва ізшом перјӧм завоԃітны мукӧԁ рајонјасын, матыԍтны ізшом перјӧм проізвоԁствокӧԁ. Та-ԍерԏі вӧлі шуӧма ԁа вынԍӧԁӧма, мыј ізшом перјӧм колӧ паԍкӧԁны Куԅԋецкӧј рајонын, Уралын ԁа мукӧԁлаын.
Рајонјас ԍерԏі ізшом перјӧм 17 парԏіјнӧј конференціја таԇ шуіс јукны: Ԁонбасслы ізшом перјан лыԁпас ыҗԁӧԁны 120 мԉн. тоннаӧԇ; Поԁмосковнӧј ізшом рајонлы — 20–22 мԉн. тоннаӧԇ; Ураллы — 25 мԉн. тоннаӧԇ; Куԅԋецкӧј рајонлы — 50 мԉн. тоннаӧԇ; Асыввыв Ԍібырлы — 11 мԉн. тоннаӧԇ; Караканԁалы, кӧні 1931 воӧԇ міԉԉоныс-на ез перјыԍԍы, шуӧма перјыны 14 мԉн. тонна, Печера рајонын ізшом перјӧм вајӧԁны 4 мԉн. (крајлӧн намеԏітӧма 8 міԉԉонӧԇ).
Парԏіјнӧј конференціја шуіс, мыј меԁԍа ізшом перјӧмсӧ мӧԁ пјаԏіԉеткаӧ колӧ вуҗӧԁны СССР асыввыв рајонјасӧ, меԁым мӧԁ пјаԏіԉетка пом кежлӧ Ԁонбасслӧн топԉівнӧј балансын 70 прӧчентԍаԋ уԍі 50 прӧчентӧԇ.
Зев ыҗыԁ значеԋԋӧ ізшом перјӧм кыпӧԁӧмын выԉ ԏехԋіческӧј способјас вылӧ вуҗӧм. Важ царскӧј Роԍԍіјаын ізшом перјан руԃԋікјасын став уҗыс вӧлі морт ԍіла вылын. Жугӧԁлӧм, ізшом течӧм, кыскӧм, — быԁсӧн вӧлі меԁԍасӧ морт вынӧн вӧчԍӧ, мехаԋіԅірујтӧм способјас ез вӧвны, шом кыскалӧны вӧлі ԁоԃјасӧн (віԇӧԁ 64-ԁ ԍерпас). Ӧні перјӧм бӧрын ізшом кыскӧны еԉектрічество вынӧн (віԇӧԁ 65-ԁ ԍерпас).
Ізшом перјан промышԉенноԍт мехаԋіԅірујтӧм ԍерԏі СССР-ын лоі ыҗыԁ вермӧмјас. Мехаԋіԅірујтӧм ногӧн 1931 воын лоі перјӧма 31,7 мԉн. тонна ізшом; прӧчент лыԁӧн тајӧ 57,1 прӧчент. 1932 воԍа план ԍерԏі колӧ ԍетны мехаԋіческӧј способӧн 63 мԉн. тонна, — прӧчент ԍерԏі кӧ 72 прӧчент. Ԁонбассын ӧні мехаԋіԅірујтӧмӧн перјӧма 44,5 мԉн. тонна — 81 прӧчент. Ізшом перјан промышԉенноԍтын 1932 воын уҗалісны 1000 унҗык ізшом кералан (врубовӧј) машінајас, 1931 воын уҗалісны-на сӧмын 880 машіна. Кокԋі сорт врубовӧј машіна 1932 воын уҗаліс — 342; 1931 воын сӧмын-на уҗаліс — 260.
Ізшом перјан уҗӧ мехаԋізаціја лӧԍӧԁӧм ӧԏі уҗалыԍлы шом перјӧм кыпӧԁіс 580 кгр-ԍаԋ 1100 кгр-ӧԇ і шомлыԍ асԁонсӧ уԍкӧԁіс — 20 прӧчент мынԁа, а уҗалыԍлыԍ уҗԁон кыпӧԁӧ 42 прӧч. мынԁа.
Сіԇ-жӧ 17 парԏіјнӧј конференціја решіԏеԉнӧја шуіс, мыј быԁ ізшом перјанінын чаԍԏічнӧј мехаԋізаціјаыԍ вуҗны компԉекснӧј мехаԋізаціја вылӧ. Меԁым кіа уҗ ԇікӧԇ вежны машіннӧј уҗӧн, ԍӧкыԁҗык уҗјас — жугӧԁлӧм, ізшом сӧвтӧм, кыскӧм, — ставсӧ мехаԋіԅірујтны.
Ԋерп перјӧм. Важ царскӧј Роԍԍіјаын-кӧ 1913 воӧ вӧлі перјӧма 9,2 мԉн. тонна, ӧніја овмӧс ногӧн СССР зев ылӧ тајӧ лыԁпассӧ бӧрӧ-коԉіс. Первоја контроԉнӧј лыԁпасын вітвоԍа план помӧԇ-кӧ вӧлі урчітӧма перјыны ԋерп — 13 мԉн. тонна, но трактор ԁа автомобіԉјас стрӧітан план ԍерԏі, ԋерп перјан лыԁпас вӧлі ыҗԁӧԁӧма 26 мԉн. тоннаӧԇ, а нӧшта бӧрынҗык — 45 мԉн. тоннаӧԇ. Вітвоԍа план ԋерп перјӧм ԍерԏі вӧлі тыртӧма 2,5 воӧн. (66-ԁ ԍерпасын петкӧԁлӧма ԋерп перјӧм быԁмӧм).
17-ԁ парԏіјнӧј конференціја ԍетіс ԃірекԏіва, мӧԁ пјаԏіԉетка помӧԇ ԋерп перјан лыԁпас вајӧԁны — 80–90 мԉн. тоннаӧԇ. Ԋерп мӧԁас перјыԍԍыны важ рајонјасын кынԇі выԉ рајонјасын щӧщ.
Міјан Ԍевернӧј крајын — Ухта-Печераын, мӧԁ пјаԏіԉетка пом кежлӧ пуктыԍԍӧ ыҗыԁ мог, — ԋерп перјӧм кыпӧԁны. Сіԇ-кӧ мӧԁ пјаԏіԉеткаын-ԋін міјан крајын і Комі облаԍтын лоӧ ізшом, ԋерп, караԍін ԁа мукӧԁ торјас перјӧм.
Топԉіво пыԃԃі ԋерп віԇӧм, кыԇ I пјаԏіԉеткаын, сіԇ-жӧ і мӧԁ пјаԏіԉеткаын мӧԁас пыр чінны. Унҗык перјӧм ԋерпсӧ мӧԁасны пӧртны: бенԅінӧ, караԍінӧ ԁа мукӧԁ колана прӧԁуктјасӧ. Ӧні зев ыҗыԁ мог щӧщ сувтӧԁӧма ԋерпыԍ перјыны парафін, асфаԉԁ, ԍӧԁ краскајас ԁа с. в. Ԋерп перјӧм ԍерԏі 1937 воын СССР сувтӧ мӧԁ местаӧ мірӧвӧј хоԅајствоын.
Ԋерп перјан уҗын, мехаԋізаціја вылӧ проізвоԁствосӧ вуҗӧԁӧмын СССР-ын ӧні ем гырыԍ вермӧмјас (віԇӧԁ 67-ԁ ԍерпас), но тајӧ ԃерт оз поԅ лыԃԃыны помаԍӧмӧн. Кыԇ ԋерп перјан уҗын, буреԋԋӧ нуӧԁӧмын, сіԇ-жӧ і переработка уҗын уна-на колӧ мехаԋізаціја.
Мукӧԁ топԉіво маԏерјал перјӧм ԍерԏі, шуам кӧԏ трунԁа перјӧм ԍерԏі, правіԏеԉство шуӧма 1931–32 воын лыԁпас кыпӧԁны — 14,3 мԉн. тоннаӧԇ. Слаԋец перјӧмын 1932 воын лыԁпас кыпӧԁны — 600 ԍурс тоннаӧԇ (1931 воын слаԋец вӧлі перјӧма сӧмын 146 ԍурс тонна).
Со кущӧм могјас сулалӧны ӧні топԉівнӧј промышԉенноԍт воԇын: — ыҗԁӧԁны шом перјӧм 90 мԉн. тоннаԍаԋ 250 мԉн. тоннаӧԇ, ԋерп перјӧм 26,4 мԉн. тоннаԍаԋ 80–90 мԉн. тоннаӧԇ.
10 ЗАԀАԊԊӦ. ТОПԈІВОЛӦН СОТЧӦМ
§ 38. 17 уҗ. Сотчыны завоԃітчӧм ԁа кусӧм
Ковмасны пріборјас: ԍпіртӧвӧј лампа, метаԉԉіческӧј ԍетка ԁа ԍԏекԉаннӧј палочка.
Маԏерјалјас: јеҗыԁ фосфор ԁа ԍеро-угԉероԁ.
1. Омӧԉіка ԍпіртӧвӧј лампа бі вылын шонтӧ ԍԏеклӧ беԃтор ԁа інмӧԁчӧ сіјӧн ԇоԉаԋік фосфор тор ԁінӧ, фосфор ӧзјас (осторожнӧја вӧчӧ: јеҗыԁ фосфорлӧн газыс чорыԁ јаԁ).
2. Шонтӧ ԍԏекԉаннӧј палочка ԁа шонтӧм бӧрын ԍујӧ ԍеро-угԉероԁ тыра чашкаӧ. Мыј лоӧ ԍеро-угԉероԁкӧԁ?
3. Кіԍтӧ кӧрт ԏігеԉӧ ԋеуна скіпіԁар ԁа ӧзтӧ сіјӧс. Ӧзтӧм бӧрын улыспомсӧ леԇӧ кӧԇыԁ ваӧ ԁа кіӧн бергӧԁлӧмӧн кусӧԁӧ ԍкіпіԁарсӧ.
4. Ԍіԍка бі вевԏԏӧ ԍеткаӧн. Бісӧ ԍеткаыс кутны мӧԁас, сы вӧсна бі мӧԁас зев јона щынавны.
Лампа ԍурԍаԋ ԍетка кутӧ 2–3 см. вылнаын, і біыԁ тіјан лоӧ ԍетка вылын, кытчӧԇ сіјӧ ԍетка оз шонав (віԇӧԁ 69-ԁ ԍерпас).
Тајӧ опытјасыс петкӧԁлӧны, мыј сотчӧм вермас лоны сек, кор вешществојассӧ шонтыны тырмымӧн ԏемператураыс. Сіјӧ ԏемператураас, кор вешществојасыс ӧзјӧны, шуԍӧ ӧзјан (воспламеԋајтчан) ԏемператураӧн. Ӧзјан ԏемпература: кос песлӧн — 300°, ізшомлӧн — 400 граԁус, воԁороԁлӧн — 600 граԁус, магԋіјлӧн — 800 граԁус.
Кор вешщество кіслороԁкӧԁ ӧтлааԍӧ, тајӧ поԅӧ шуны сотчӧмӧн. Сынӧԁын асвӧԉаыԍ вешществојаслӧн кіслороԁкӧԁ ӧтлааԍӧм мунӧ вывті ԋӧжјӧ, сотчӧмыс тані мунӧ бітӧг. Но вермас тащӧм ԋӧжјӧ сотчӧмыс, кор петан шоныԁыс чукӧрмӧ сотчанінӧ, вуҗны біӧн сотчӧмӧ. Посԋі ізшом му вылын тупԉаԍігӧн мукӧԁ ԁырјіыс асвӧԉаыԍ мӧԁас ачыс біӧн сотчыны.
Сещӧм ногӧн сотчігӧн, кор шоныԁыс петӧ еща ԁа оз тырмы сотчан вешществосӧ шонтыны ӧзјан ԏемператураӧԇ, сек сотчӧм воԇӧ мунны оз вермы — кусӧ. 3-ӧԁ опыт ԍерԏі скіпіԁар сотчігӧн гӧгӧрвоінныԁ, мыјла сіјӧ кусі?
Меԁԍа бура сотчӧны топԉіво пыщкӧсса газјас. Газкӧԁ топԉівоыԁ ԇоԋнас сотчӧ, кор ем сынӧԁ, ԋӧԏі щын оз сет. Та вӧсна кіԅӧр топԉівотӧ сотігӧн, пыр кіԅӧр топԉівосӧ первој газӧ пӧртӧны, а сеԍԍа вӧԉіԍԏі сотӧны.
Ті, опыт вӧчӧм ԍерԏі, тӧԁмалінныԁ, мыј сотчӧм поԅӧ ԁугӧԁны кӧԇӧԁӧмӧн, сотчан вешществолыԍ ԏемпература увлаԋ леԇӧмӧн. Тајӧ закон ԍерԏіыс-жӧ вӧчӧма лампа — Ԃеві, коԁӧн вӧԃітчӧны ізшом перјан шахтајасын (віԇӧԁ 70-ԁ ԍерпас). Тајӧ лампаыс віԇӧ јӧзӧс сотчӧмыԍ, гырыԍ пӧжарјасыԍ. Руԃԋік шахтајасын частӧ овлӧ сотчан газјас, а сотчан газыԁ вермӧ прӧстӧј лампа біыԍ ыпԋітны ԁа шахта і војтырӧс сотны. Лампа Ԃевіын біыс гӧгӧртӧԁӧма метаԉԉіческӧј ԍеткаӧн. Взрывајтчан газ вермас пырны лампа пыщкӧсӧ ԁа сені взорвітчыны, но ԍеткаыԁ воԇӧ взрывлы паԍкавны оз ԍет, сывӧсна, мыј метаԉԉіческӧј ԍеткаыс кӧԇӧԁӧ сотчан газсӧ, кусӧԁӧ ӧзјан газлыԍ сотчан вынсӧ.
§ 39. 18 уҗ. Ӧзјан бікӧԁ тӧԁмаԍӧм
Ковмасны пріборјас: ԍԏекԉаннӧј трубка, шщіпцы, ԍԏекԉаннӧј банка ԁа воронка.
Маԏерјалјас: ԍіԍ, проволока, іԅвесткаа ва, гіпс, пӧім ԁа жӧԍт плаԍԏінка.
1. Віԇӧԁӧ ԁа рісујтӧ ӧзјан бі ԍіԍлыԍ ԁа ԍпіртӧвӧј лампалыԍ. Бурҗыка віԇӧԁны шӧркоԃԃем ӧзјан бі вылӧ (ԍпіртӧвӧј лампа вылӧ-кӧ віԇӧԁанныԁ, меԁ ез вӧв фіԏіԉыс вывті куԅ). Кущӧм торјаланјас аԁԇінныԁ ортсы ԁа пыщкӧс бокԍаԋ кык білыԍ? Мыјӧн біыс ԍпіртӧвӧј лампалӧн торјалӧ ԍіԍка біыԍ?
2. Сотчытӧм ԍпічка тув зев ӧԁјӧ ԍујӧ ӧзјан бі поԁԁінас, пыщкас, ԁа пасјӧ кымын ԍекунԁа бӧрын ԍпічка ӧзјас. Ԍпічка ԍујігӧн біыԁ меԁ рӧвнӧја ӧзјас, меԁым ԋекоԁарԍаԋ тӧвру ез пӧԉаԍ. Кор ԋеуна біыс боклаԋ воԁса, сек ԍпічкаыԁ оз веԍкав коланінӧ. Таԇ-жӧ віԁлӧј сотчытӧм ԍпічка бі шӧрӧ, — ортсыла ԁор бокјасӧ. Пасјӧ кӧні ԍпічка меԁԍа ӧԁјӧн ӧзјӧ.
3. Ԍујӧ кусԋалӧм ԍԏекԉаннӧј трубка пом ԍіԍка бі поԁԁінӧ, фіԏіԉ ԁінӧ матӧҗык. Трубкасӧ кутӧ шщіпцыӧн, ԉібӧ гартыштӧ проволокаӧн (кыԇ інԁӧма 71 ԍерпасын). Тајӧ опыт вӧчны бурҗык, трубкаыԁ-кӧ ԃіаметрнас 5 мм. гӧгӧр і куԅтаыс 15–20 см. Первој трубкатӧ аԍсӧ шонтыштӧ. Кор роԅтіыс мӧԁас петны јеҗыԁ щынтор, ӧзтӧ сіјӧ. Трубкаті кајан сотчан газ сывӧсна мӧԁас ӧзјыны, мыј сіјӧ ԍԏеарін газ.
Тані артмӧ перегонка опыт, сы вӧсна, мыј сынӧԁыс сотчынысӧ бі улыслаԁорӧ оз во тырмымӧн. Меԁым парыс трубка пыщкӧсас ез сукмы, сывӧсна трубкатӧ колӧ ԋеуна аԍсӧ шонтыштны опыт воԇвылын.
4. Тащӧм жӧ опыт вӧчӧ ԍпіртӧвӧј лампа бі вылын. Улыс трубка помсӧ сӧмын лӧԍӧԁӧ саԋԏіметр кымын вылӧҗык фіԏіԉԍаԋ.
5. Ԍујӧ ԍіԍка бі пыщкӧ кущӧм-кӧ кӧԇыԁ преԁмет — фарфоровӧј чашка пыԁӧс, бԉуԁ пыԁӧс, ԉібӧ пурт бок. Мыј лоӧ чашка пыԁӧскӧԁ? Ԍујӧ ԋекымын ԍекунԁа кежлӧ біӧ топыԁ кабала ԉіст, ԉібӧ карԁон. Кущӧм вежԍӧм лоӧ бумага вылысын?
6. Завоԃітлӧ пӧԉтны ԍіԍка бі вылӧ ԁа ԍпіртӧвӧј лампа бі вылӧ. Аԍныԁ віԇӧԁӧ пӧԉтігӧн, југыԁҗык, аԉі пемыԁҗык лоӧ біыс, кыԇі вежԍӧ пӧԉтігӧн білӧн формаыс? Сынӧԁ колӧ пӧԉтны ԍԏекԉаннӧј трубка пыр (кыԇі петкӧԁлӧма 72 ԍерпасын). Кыԇі вежԍӧ білӧн ӧзјӧм, кор сетчӧ ԍујан сотчытӧм ԁа сывтӧм вешществојас: гіпс, іԅвеԍԏ, ԉібӧ пӧім?
Тајӧ тӧԁмалӧм ԍерԏі пуктӧ жӧԍт плаԍԏінка ԁор вылӧ пӧім, ԉібӧ гіпс ԁа іԅвесткалыԍ порошок, сеԍԍа наԇӧԋікӧн мӧԁӧ пӧԉавны трубка пыр тајӧ порошоксӧ білаԋӧ. Мыј лоӧ бікӧԁ?
7. Іԅвестка ваӧн тыртӧм банкаӧ, леԇӧ сотчан ԍіԍ тор сутугаӧн гартӧмӧн. Кор ԍіԍ кусӧ, банкаыԍ перјӧ. Ԍіԍ перјӧм бӧрын пыр-жӧ банкатӧ тупкӧ пробкаӧн ԁа соԉкјӧԁлӧмӧн гуԁралӧ. Мыј лоӧ іԅвесткаа вакӧԁ? Кущӧм газ лоӧ ԍіԍ сотчігӧн ԁа коԁ ногӧн сіјӧ лоӧ?
8. Ԍіԍ вылын ԉібӧ ԍпіртӧвӧј лампа бі вылын кутӧ воронка ԉібӧ увлаԋ јурӧԁӧмӧн стӧкан, пыщкӧсла ԁорсӧ кӧтӧԁӧ іԅвесткаа ваӧн. Кущӧм ӧткоԃ торјас аспыщканыс кутӧны ԍіԍ ԁа ԍпірт?
9. Ԍіԍ ԉібӧ ԍпіртӧвӧј лампа бі вылын кутыштӧ кос воронка ԉібӧ кымыԋтӧм кос стӧкан. Мыј пукԍас воронка ԁа стӧкан пыщкӧслаԁор ԍԏеклӧ вылӧ? Кущӧм мӧԁ вешщество, угԉекіслӧј газкӧԁ щӧщ лоӧ ԍԏеарін ԁа ԍпірт сотчӧм мыԍԏі? Кыԇ тајӧ вешществоыс воіс?
10. Вӧчӧ кабалаыԍ бергалан (кыԇ петкӧԁлӧма 73 ԍерпасын), сущкӧ сіјӧс кусԋалӧмӧн веԍкыԁ сутуга вылӧ ԁа кутыштӧ ԍіԍ бі вылын ԉібӧ газӧвӧј горелка бі вылын.
Мыј лоӧ?
Первобытнӧј јӧзлӧн бі перјӧм лоӧ меԁвоԇԇа хіміческӧј процессӧн. Бі перјыны меԁвоԇԇа јӧзлы јона ковміс велӧԁчыны, бі перјӧмыԁ вывті кокԋыԁа ез ԍетчы. Біыԁ важ јӧзӧс куԅа коԃ повԅӧԁліс, быԁ ԍікас сујеверіјӧјас ԁа мојԁкывјас артмӧԁіс.
Важ јӧз піын зев важыԍаԋ муніс ескӧм, мыј бісӧ ԋебесаыԍ первојыԍсӧ коԁлӧн-кӧ гуԍалӧма. Пемыԁ, улын куԉтураа јӧз јурбітлісны (кевмылісны) білы, шонԁілы, чарԁ білы. Кӧн вӧлісны вулканјас, сені важ јӧз піын артмӧма аԁ јылыԍ мојԁкывјас.
Білы ескӧм быԁ реԉігіјаӧ пырӧма, а сіԇ-жӧ пырӧма і хріԍԏіанскӧј реԉігіјаӧ. Попјас вічкоын біӧн ылӧԁлӧны, біӧн повԅӧԁчӧны: віԍталӧны грека јӧзӧс мучітан аԁ јылыԍ ԁа с. в. Вічко служба ԁырјі ӧнӧԇ-на білы „жертва“ вајӧны ԍіԍ сотӧмӧн ԁа лампаԁка ӧзтӧмӧн. Білы јурбітӧм зев јона вӧлі паԍкӧԁӧма сещӧм інјасын, кӧн емӧԍ сотчан газјас ԁа муын сотчан кіԅӧрјас (ԋерп). Баку гӧгӧрын ԋеважӧн-на вӧлі нарошнӧј вічко білы јурбітыԍјаслӧн.
Біӧн празнујтӧм, јолкајас вӧчалӧм, — тајӧ ставыс білы јурбітӧмыԍ коԉасјас.
Набԉуԃеԋԋӧјас ԁа опытјас петкӧԁлісны, мыј воԁороԁ сотчігӧн артмӧ ва ру, а угԉероԁ сотчігӧн артмӧ угԉекіслӧј газ. Хіміја тӧԁмӧԁӧ, кущӧм процессјас мунӧны сотчігӧн. Міјанлы кажітчӧ, мыј сотчӧм вермас лоны сӧмын біӧн ӧзјігӧн, но збыԉыԍсӧ абу таԇ. Сотчӧм вермас бітӧг мунны. Боԍтам кӧԏ кӧрт сотчӧм, аԉуміԋіј ԁа ыргӧн сотчӧм. Југыԁ бі артмӧ тајӧ вешществојассӧ сотчігӧн сы вӧсна, мыј југыԁ вешществојас ԍетӧны ԁоналӧм окіԍ торјас (сім).
Став чорыԁ вешществојасыс, коԁјас сотчігӧн оз пӧрны руӧ, сотчыны вермӧны бітӧг. Газјас ԁа кіԅӧрјас, а сіԇ-жӧ і чорыԁ вешществојас, коԁјас сотчігӧн пӧрӧны руӧ, сотчӧны біӧн. Сотчан вешществојаслӧн бі рӧм оз овлы пыр ӧткоԃ: натрілӧн бі віж рӧма, каԉіјлӧн — фіоԉетӧвӧј рӧма, а ԍера сотчӧ пемыԁ фіоԉетӧвӧј лӧз біӧн.
Ԍԏеарінӧвӧј ԁа парафінӧвӧј ԍіԍјас сотчігӧн, сотчӧ оз чорыԁ ԍԏеаріныс ԁа парафіныс, а сотчӧны налӧн рујасыс. Ԍіԍкыԁ первој фіԏіԉ ӧзтӧм борын зев омӧԉа сотчӧ, кор парафін шоналӧ, сек вӧԉіԍԏі прамӧјасӧ мӧԁас ӧзјыны. Парафіныԁ ӧзјігӧн ԁоналӧ ԁа фіԏіԉ куԅа кајігӧн руӧ пӧрӧ, руыс вӧԉіԍԏі-ԋін сотчӧмӧԇ воӧ. Фіԏіԉыԁ тан ԇік-жӧ насос-коԃ, коԁі кыскӧ сылӧм ԍԏеарінсӧ вывлаԋ.
Мічаа-кӧ віԇӧԁны ԍіԍка бі вылӧ, ԉібӧ ԍпіртӧвӧј лампа бі вылӧ, мі вермам бі столбсӧ јукны кујім пеԉӧ (віԇӧԁ 74-ӧԁ ԍерпас): пыщкӧс пемыԁ „а“ конусыс лоӧ меԁԍа пемыԁ јукӧн білӧн; меԁԍа југыԁ јукӧныс лоӧ „б“-ӧн інԁӧм інті.
Меԁԍа шоныԁіныԁ білӧн ортсы јукӧныс, сы вӧсна, мыј ортсы јукӧныс меԁԍа матын сынӧԁлаԋ, меԁԍа матын кіслороԁлаԋ.
Сотчан маԏерјал ԇік ставнас сотчӧ бі ортсыла ԁорын. Ортсыла ԁорыс білӧн кажітчӧ пемыԁҗыкӧн „б“ јукӧн ԁорыԍ, сы вӧсна: бі столб пыщкӧс шӧр јукӧԁын ем ԁоналӧм шомторјас, коԁјас ез на сынӧԁ тырмытӧм вӧсна уԃітны сотчыны. Шомторјас вӧсна, біыԍ пукԍӧ са (копоԏ), ԍујан-кӧ бі југыԁ јукӧнӧ кӧԇыԁ преԁмет. Бі-кӧ абу југыԁ, пӧшԏі сатӧ оз ԍет.
Оргаԋіческӧј вешществојас, коԁјас гӧԉӧԍ угԉероԁӧн, шуам ԍпірт, сотчӧны пемыԁ біӧн. Сещӧм веществојас, коԁјас пыщкын уна угԉероԁыԁ, (ԍкіпіԁар, караԍін, пу), сотчігӧн ԍетӧны уна щын ԁа са.
Пыщкӧсса бі столб јукӧԁӧ сотчан газыс сотчан вешществојаслӧн чукӧрмӧ, тајӧ сынӧԁ тырмытӧмла оз вермы сотчынысӧ. Тајӧ чукӧрмӧ сещӧмінӧ, кытчӧ сынӧԁыс оз вермы пырны. Сіԇ-кӧ ӧзјан бі пыщкӧсын, меԁԍа кӧԇыԁіныс лоӧ ԇік шӧрас, пыщкӧсас, татчӧ сынӧԁыԁ меԁԍа омӧԉа веԍкалӧ. Біыԁ сы ԍерԏі овлӧ ыҗыԁ, кымын уна лоӧ сотчігӧн сотчан вешществолӧн газыс. Караԍінлӧн бі ԇоԉаҗык бенԅін ԁорыԍ ԁа ефір ԁорыԍ.
Јонҗыка-кӧ сотчігӧн локтӧ сынӧԁыс сотчан газ ԁінӧ, сек омӧԉҗыка сотчан вешществолӧн ԏемператураыс кыптӧ: угԉероԁ торјас ԁоналӧны јонҗыка ԁа југыԁ ԍетӧны јонҗыка. Са ԁа щынаԍӧм сек вермӧ чінны, кор јона ԁоналӧм чорыԁ торјас уԃітӧны ԇоԋӧн сотчыны.
Кор сотігаԁ зев јона сынӧԁыԁ локтӧ, сек бі овлӧ пыр пемыԁҗык, сы вӧсна, мыј став чорыԁторјасыс вевјалӧны бі ортсыла ԁорын і пыщкӧсын ӧткоԃа сотчыны.
Білыԍ бура ӧзјӧм поԅӧ таԇ лӧԍӧԁны, мыј бі столбын пыщкын і ортсы бокын лоӧ жарыс ӧтмынԁа. Та могыԍ колӧ біпыщкӧ чукӧрмыԍ газсӧ ԁа сынӧԁсӧ соравны, сек білӧн жар ԍетӧм лоӧ быԁ јукӧԁын ӧткоԃ.
Тајӧ закон ԍерԏіыс прімус бі вӧчӧма (віԇӧԁ 75-ԁ ԍерпас). „А“ прімус ԁоз абу ԇік тырӧԇ тыртӧма караԍінӧн. Сынӧԁсӧ качајтӧ насос „Н“. Сынӧԁ чукӧрмӧ караԍіныԍ вылӧҗык, ԉічкӧ ԁа кыпӧԁӧ караԍінсӧ вывлаԋ „В“ трубкаті горелкаӧ. Горелкаыԍ караԍін мунӧ кык кусіԋтӧм „е“ „е“ трубкајасті (віԇӧԁ 76 ԍерпас). Татӧн-ԋін караԍін пӧрӧ руӧ, ԁа петӧ зев вӧсԋіԃіка „Ԁ“ роԅті. Меԁ караԍіныԁ петігас руӧ пӧріс „е“ „е“ трубкајасын-на, воԇвылыԍ сіјӧ шонтӧны. Та вӧсна чашкаӧ „F“ кіԍтӧны ԃенатурат (ԉібӧ бенԅін) ԁа прімус ӧзттӧԇ ԁонӧԁӧны „е“ „е“ трубкајастӧ.
Кор караԍін руыԁ „Ԁ“ роԅті петӧ бурҗыка ӧтлааԍӧ сынӧԁкӧԁ. Бі столб вачкӧ метаԉԉіческӧј „К“ кӧрӧбка пыԁӧсӧ, а горелка вылӧ пуктӧм ціԉінԁр „Z“ сіԇ лӧԍӧԁӧма, мыј бі кајӧ бокјасті і вылӧ, мічаӧ пуктӧм ԁозтӧ пыԁӧсԍаԋыс шонтӧ. Меԁ шоныԁінас прімус бі јылын ԏемпература кыптӧ 1500 граԁусӧԇ, ԍіԍлӧн — 800 граԁусӧԇ, спіртӧвӧј лампалӧн 1100 граԁусӧԇ.
Кор топԉіво сотчігӧн артмӧ угԉекіслӧј газ ԁа ва тајӧ-ԋін петкӧԁлӧ, мыј топԉіво пыщкын ем угԉероԁ ԁа воԁороԁ. Шоныԁ ԍетан топԉіволӧн кымын вылын лоӧ качествоыс, сымын уна прӧчент сы пыщкын угԉероԁ ԁа воԁороԁ. Воԁороԁ сотчігӧн шоныԁыс петӧ унҗык угԉероԁ сотчӧм ԁорыԍ. Угԉероԁлӧн шоныԁ ԍетан способноԍт 9000 калоріј, а воԁороԁлӧн 34000 калоріј.
Сіԇ-кӧ сещӧм ԍікас топԉівојас, коԁјас ас пыщкӧсын унҗык кутӧны воԁороԁ (шуам кӧԏ ԋерп), ԍетӧны шоныԁсӧ унҗык. Шом піын воԁороԁ лоӧ ещаҗык, сывӧсна, ԋерп ԍерԏі, сіјӧ шоныԁсӧ ещаҗык ԍетӧ.
§ 40. 19 уҗ. Сотчан вешществојасыԍ шом перјӧм
Ковмасны пріборјас: ԍпіртӧвӧј лампа, пробіркајас, ԍԏекԉаннӧј трубка, фарфоровӧј ԏігеԉ ԁа прібор, коԁӧс інԁӧма 78-ԁ ԍерпасын.
Маԏерјалјас: піԉнӧј пыԅ, сахар, пыԅ, јајтор, вурун, лакмусӧвӧј сывԁӧԁ.
1. Шонтӧ пробіркајасын, ԉібӧ фарфорӧвӧј тупкӧса ԏігеԉын уна ԍікас оргаԋіческӧј вешществојас: посԋі піԉнӧј пыԅ, кос ԋаԋтор, јајтор, сакар, пыԅ ԁа с. в. Пробірка тупкӧ пробкаӧн, а пробкаас ԍујӧ ԍԏекԉаннӧј трубка (77-ԁ ԍерпас). Мыј лоас шонтӧм бӧрын пробірка пыщкӧсын, кущӧм газ? Завоԃітлӧ ӧзтыны выԉ лоӧм газјассӧ.
2. Пуктӧ „ԁ“ пробіркаӧ (78-ԁ ԍерпас) посԋіԃік кос піԉнӧј пыԅ ԁа воԁсӧн крепітӧ штаԏівӧ. Сеԍԍа пробірка топыԁа тупкӧ пробкаӧн. Пробка пыр мӧԁасны ӧтлааԍны пробірка пыщкӧсӧ кык трубка „с“ ԁа „ԁ“. Пробірка ԇоԋнасӧн леԇԍӧ кӧԇыԁ ватыра „е“ ԁозјӧ. Сеԍԍа піԉнӧј пыԅ завоԃітӧ шонтыны пробкала ԁорса помԍаԋыс. Петан газјас ӧзтӧ. Мыјла опыт ԁырјі піԉнӧј пыԅ оз сотчы?
Кіԍтӧ „с“ пробіркаӧ лакмус сывԁӧԁ. Сеԍԍа аԍныԁ вӧчӧ опыт куԅа вывоԁ. Тащӧм ногӧн шонтӧм чорыԁ вешществојасыс шуԍӧны сухӧј перегонкаӧн.
78-ԁ ԍерпас ԍерԏі опыт вӧчӧм петкӧԁліс, кыԇ пескыԍ поԅӧ перјыны шом. Поԅӧ шом перјыны 79 ԍерпас ԍерԏі. Ԍерпасын петкӧԁлӧма таԇ, первој сущјӧԁлӧма муӧ мајӧгјас; на гӧгӧр сувтсӧн течӧма пес куім раԁӧн, вывԍаԋыс коԍԏорыс ԇоԋнас вевԏԏӧма ежаӧн. Тајӧ коԍԏорсӧ сеԍԍа ӧзтӧны. Меԁым сынӧԁ вежлаԍіс, воԍтывлӧны ԁа тупкалӧны коԍԏор ежа пластјасӧн (79-ӧԁ ԍерпас). Ԋеуна сынӧԁ локтӧм вӧсна, коԍԏор зев наԇӧн сотчӧ. Кор коԍԏор ломԇас ӧгыр веркыԁӧԇ, зев топыԁа ежа пластӧн вевԏԏӧны коԍԏор вывті: бісӧ пӧԁтӧны. Кор тупкӧм коԍԏор ԇікӧԇ кусӧ, сіјӧ воԍтӧны ԁа ваӧн кіԍкалӧны.
Тащӧм ногӧн шом вӧчӧмыԁ економіка бокԍаԋ вывті ԋевыгӧԁнӧј: зев ԁона колана вешществојас прӧстӧ кајӧны сынӧԁӧ.
Шом вӧчігӧн коԍԏор пыԁӧссӧ увԍаԋыс-кӧ воронка моԁаа скат вӧчан ԁа роԅ веԍтӧ ԁоз пуктан (віԇӧԁ 80-ԁ ԍерпас), став ԍіра вешществоыс 80 ԍерпас вылын чукӧрмӧ „А“ ԁозјӧ, а оз сотчы прӧста.
Но і тајӧ способ, ԃерт, абу выгоԁнӧј сы вӧсна, мыј ԍірыԍ поԅӧ перјыны зев уна ԍікас ԁона прӧԁуктајас. Сіԇ-жӧ пуыԍ шом вӧчігӧн сынӧԁӧ мунӧ ԁревеснӧј ԍпірт ԁа уксуснӧј кіслота.
Бура сотӧм шомын пыр тӧԁчӧ пуыслӧн ԍерјасыс і пыр тӧԁан, кущӧм пуыԍ шомсӧ вӧчӧма. Шомын коԉӧ быԁ кԉетка і быԁ канал, кущӧм вӧлі пуын соттӧԇыс. 81 ԍерпасын петкӧԁлӧма, кущӧм овлӧ уна ԍікас маԏерјалыԍ вӧчӧм шомјас. Тајӧ мікроскоп пыр 100 пӧв ыҗԁӧԁӧма.
§ 41. 20 уҗ. Шом ас пыщкас мукӧԁ вешществојас вермӧ боԍтны (
Ковмасны пріборјас: ԍпіртӧвӧј лампа, пробіркајас, ступка, воронка ԁа ва тыра ԁоз.
Маԏерјалјас: лы ԁа пу шом, рӧма сывԁӧԁјас (лакмус), фіԉтрујтчан кабала ԁа сутуга.
1. Пу шом торјас чӧвталӧ ваӧ. Мыјла шом торјас оз вӧјны?
Посԋӧԁӧ пу шом ступкаын пыԅӧԇ ԁа сіԇ леԇӧ ваӧ. Вӧјны мӧԁас аԉі оз шом пыԅыԁ?
2. Пу шомтор гартлӧ сутугаын ԁа пуктӧ пробіркаӧ. Пробіркаӧ җынјӧԇыс кіԍтӧ ва. Шонтӧ пробіркаса васӧ. Мыјла ваыԍ мӧԁасны сынӧԁ поԉкјас кајны?
Шонтӧ ва пуԅытӧԇыс ԁа тӧԁмалӧ, вӧјны мӧԁас ӧні аԉі оз шомыԁ? Кущӧм вывоԁ вӧчанныԁ тајӧ опыт бӧрын?
3. Лы шом торјас ԁонӧԁӧ пробіркаын ԁа кӧԇӧԁӧм бӧрын пукталӧ торјӧн ԋекымын пробіркаӧ. Татчӧ сеԍԍа кіԍталӧ рӧма сывԁӧԁјас, шуам-кӧԏ лакмус, щај, черԋіла ԁа с. в. Сывԁӧԁјас пуԅӧԁӧ шомкӧԁ. Пуԅӧԁӧм бӧрын ԍетӧ шомторјаслы пукԍыны, сеԍԍа фіԉтрујтӧ васӧ фіԉтрујтан бумага пыр. Таԇ опыт вӧчлӧ кык пӧрјӧ: ԁонӧԁлытӧм лы шомӧн ԁа пу шомӧн.
Пу шом віԇԍӧ зев уналаын: чугун сывԁігӧн, мукӧԁ металлјас руԁаыԍ сывԁігӧн, куԅԋеча уҗын зев колантор, самӧвар пуԅӧԁігӧн, уԏугјас шонтігӧн. Шомыԁ пыр зев колантор.
Но шомлӧн зев ыҗыԁ колантор і мукӧԁлаын: војеннӧј ԏехԋікаын. Шом ас пыщкӧ вермӧ боԍтны мукӧԁ ԍікас вешществојас: рујас, газјас. Ас пыщкӧ шом вермӧ боԍтны сывӧсна, мыј ачыс сіјӧ костӧԍ (порістӧј). Шом кыԋԇі емӧԍ і мукӧԁ костӧԍ вешществојас, коԁјас вермӧны-жӧ боԍтны мукӧԁ вешществојас ас пыщкӧ, шуам кӧԏ пемза.
Тајӧ законыс ԍерԏі, уԁушԉівӧј газкӧԁ вермаԍан проԏівогазӧ шом пуктӧны. Шомыԁ віԇӧ проԏівогазӧ пӧԁтан газ пырӧмыԍ.
Сахар перјыԍԍӧ ԍвеклаыԍ. Ԍвеклаыԍ торјӧԁӧны первој ԍіроп. Ԍіропыԍ торјӧԁӧм сахар-сырец віж рӧма. Меԁым бырӧԁны віж рӧмсӧ, сырец леԇӧны фіԉтрујтан шомпыр.
Картупеԉыԍ шоммӧԁӧм вӧчӧны — вӧтлӧны ԍпірт. Ԍпіртын ва кыԋԇі артмӧ вӧтлӧм мыԍԏі зев ԉок ԁука ԍівушнӧј выј. Тајӧ ԍпіртыԍ сӧстӧммӧԁӧны бара-жӧ шом пыр леԇӧмӧн: шом боԍтӧ ԍівушнӧј выјсӧ, а ԍпірт та бӧрын лоӧ зев сӧстӧм.
Щыкԍыны завоԃітчӧм мӧс выј поԅӧ бӧр ԍвежӧјӧ пӧртны, сӧмын колӧ сывԁлыны ԁа сетчӧ чӧвтавлыны шонтыштӧм сӧстӧм шомторјас ԁа ԋеуна сулӧԁыштны. Та бӧрын шомторјас торјӧԁӧ. Таԇ бырӧ выјыԍ ԉок кӧр.
Быԁ ԍікас шом оз-жӧ ӧтмоза вермы боԍтныс ас пыщкӧ мукӧԁ вешществојассӧ. Ӧԏі ԍікас шомјас бурҗыка боԍтӧны, а мукӧԁјас омӧԉҗыка боԍтӧны. Лы шом меԁԍа бура боԍтӧ.
Вылын ԏемпература ԁырјі мукӧԁ вешществојастӧ ԁонӧԁлӧм шом бурҗыка боԍтӧ кӧԇыԁ ногыԍ, сывӧсна, мыј ԁонӧԁлӧмыԍ шомлӧн тыртӧммӧ ԍіра вешществојас.
Тащӧм ԁонӧԁӧм шом шуӧны „акԏівірованнӧј шомӧн“.
Мі шулім-ԋін, мыј шом ас пыщкас вермӧ боԍтны уна ԍікас газјас. Та ԍерԏі војеннӧј ԏехԋікаын шомӧн пӧԉзујтчӧны пӧԁтан газкӧԁ вермаԍан уҗын. Проԏівогазјас вӧчігӧн лолалан роԅас пуктӧны шом, тајӧ шомыс кутӧ газ пырӧмыԍ проԏівогаз піӧ. Сіԇ-жӧ проԏівогаз зев колан тор сещӧм фабрік-завоԁын, кӧн јаԁовітӧј газјас вӧчӧны.
Проԏівогазјас овлӧны уна ԍікас, уна ԍіԍԏема. Проԏівогаз віԇӧны отравітчӧмыԍ лолалан органјас, а мукӧԁ ԁырјіыс ԇоԋнас тушатӧ. Быԁ проԏівогаз ӧтмоԁаа кымын: быԁын ем кӧрӧбка, кытчӧ пуктыԍԍӧ шом, ԉібӧ мукӧԁ вешщество, коԁјас віԇӧны маскаӧ газ пырӧмыԍ; сеԍԍа быԁын ем маска, коԁі вевԏԏӧ чужӧмтӧ. Кӧрӧбка ԁа маска топыԁа ӧтлаалӧма мӧԁа-мӧԁыскӧԁ реԅіна трубкаӧн (віԇӧԁ 82 ԍерпас). А овлӧ і мӧԁ ԍікас проԏівогазјас, кор кӧрӧбкасӧ ԇік маскаас крепітӧма (віԇӧԁ 84-ԁ ԍерпас). Проԏівогазын газ боԍтан шом вӧчӧма сотӧмӧн. Тајӧ, коԉмӧԁан газ кынԇі, быԁ газ вермӧ боԍтны ас піас. Проԏівогазлӧн фіԉтрыԁ, щынјас боԍтӧм вылӧ ԁа рујас боԍтӧм вылӧ, вӧчӧма спеціаԉнӧј кабалаыԍ, гыныԍ (војлокыԍ), пу ԍіјасыԍ ԁа мукӧԁ маԏерјалјасыԍ. Маска вӧчԍӧ реԅінаыԍ, реԅінаалӧм маԏерјалыԍ, ԉібӧ выјалӧм кучікыԍ. Бур проԏівогаз вермӧ віԇны ӧтравітчан газјасыԍ 5–6 час.
Мукӧԁ јаԁӧвітӧј газјасын уҗалігаԁ кучіктӧ, став тушатӧ ӧтравԉајтӧны. Тащӧм уҗ вылын уҗалыԍјас новлӧны проԏівогазнӧј паԍкӧм, проԏівогазнӧј сапӧг, проԏівогазнӧј кепыԍ. Проԏівогазјас щӧщ вӧчӧны вӧвјаслы ԁа мукӧԁ пемӧсјаслы.
§ 42. Шом.
Уна пӧлӧс шомјас (пу, лы, кокс) аспыщканыс кутӧны, угԉероԁ кыԋԇі, пӧім ԁа мукӧԁ вешществојас. Меԁԍа чістӧј шом лоӧ сахарыԍ ԁа саыԍ. Саыԁ артмӧ: ԍір, скіпіԁар, ԋерп, караԍін ԁа мукӧԁ вешществојас щынӧԁан бі вылын сотчігӧн. Са артмӧ сы вӧсна, мыј сынӧԁыс топԉіво сотчігӧн оз суԇԍы, вешществоыс ставнас оз уԃіт сотчыны. Завоԁјасын бур сорт са перјӧны сынӧԁ тырмытӧг мазут, караԍін ԁа жырјас сотӧмӧн.
85-ԁ ԍерпасын петкӧԁлӧма са перјан пач. Сотчан маԏерјал пуктыԍԍӧ „в“ пӧртјӧ. Пӧрт пуктӧма „ԁ“ пач вылӧ. Саыс пукԍӧ пыщкӧс ԍԏена берԁӧ, „с“ камера ԍԏен берԁӧ ԁа бергалан чугун „ԁ“ конус вылӧ. Саыԁ зев важнӧј ԏехԋіческӧј маԏерјал.
Са зев колантор печатајтчан уҗын: мунӧ ԋіга, гаԅетјас печатајтігӧн, краска пыԃԃі; колошјас краԍітӧм вылӧ, ваксајас вӧчӧм вылӧ.
Меԁым чістӧј шом вӧчны саыԍ, мыԍкӧны са кіслотајасын ԁа хлорын ԁонӧԁӧны. Сахарыԍ вӧчӧм шом сынӧԁтӧг ԁонӧԁӧны, а бӧрын сіԇ-жӧ вӧчӧны, кыԇік і прӧстӧј са обрабатывајтӧны.
Шомлӧн уԃеԉнӧј весыс 1,9 гӧгӧр. Сіԇкӧ шом ԍӧкыԁҗык ваыԍ. Ваӧ леԇӧм шомыԁ сӧмын сывӧсна первојсӧ оз вӧј, мыј шомлӧн пыщкӧсыс роԅӧԍ, костӧԍ, а сені сынӧԁ ем. Боԍтан-кӧ шом пыԅӧн, шом пыԅ ваын пыр-жӧ вӧјӧ.
§ 43. Графіт
Графітыԁ — ԍӧԁов руԁ крістаԉіческӧј вешщество. Віԁлалігӧн кі улаԁ ԋебыԁ ԁа быԏԏӧ-кӧ ԋеуна госа. Графіт вӧчӧма посԋіԃік восккоԃ крісталјасыԍ, бура ԍібԁӧ кабала берԁӧ. Та вӧсна і меԁԍасӧ графіт мунӧ каранԁашјас вӧчӧм вылӧ.
Каранԁаш таԇ вӧчӧны, графітсӧ ԁрӧбітӧны посԋіԁ пыԅӧԇ, сеԍԍа сорлалӧны посԋі ԍој пыԅкӧԁ ԁа сорсӧ прессујтӧны беԃкоԃ формаӧ. Кымын уна каранԁашын ԍој пыԅ, сымын каранԁашыԁ чорыԁҗык.
Графіт вермӧ сотчыны зев јона ԁонӧԁӧмӧн кіслороԁын (сотчігӧн артмӧ угԉекіслӧј газ), но сынӧԁын білы зев паныԁ сулалана (огԋестојкӧј).
Та вӧсна ԍојкӧԁ соралӧмӧн, графітыԍ вӧчӧны біыԍ повтӧм (огԋеупорнӧј) ԏігеԉјас (опытјас вӧчан прібор). Графіт пыԅыԍ выјкоԃ сорӧн вӧчӧны уна ԍікас мавтчан маслӧ, а сіԇ-жӧ краскајас вӧчӧны.
Графіт СССР-ын ем Уралын (Перым округын), Кавказын, Ԍібырын (Іркутск ԁорын).
Графіт бура ас пыр леԇӧ еԉектріческӧј ток, а та вӧсна графітыԁ јона мунӧ еԉектроԁјас вӧчӧм вылӧ.
Графітлӧн уԃеԉнӧј весыс 2,25 гӧгӧр.
§ 44. Алмаз
Алмаз рӧмтӧм, пырыс тыԁалана, зев чорыԁ вешщество. Алмаз меԁԍа јона чегӧ шонԁі луч, став ԏелӧјас ԍерԏі. Уԃеԉнӧј вес сылӧн 3,5 гӧгӧр.
Алмаз артмӧма угԉероԁлӧн вежԍӧмыԍ, составыс сылӧн ԇоԋнас угԉероԁыԍ.
Пріроԁаын алмаз омӧԉа паԍкалӧма. Шеԁавлӧ зев ічӧԉік торјасӧн мукӧԁ горнӧј пӧрӧԁајас піыԍ (86-ԁ ԍерпас). Пріроԁнӧј алмазлӧн рӧмыс овлӧ разнӧј ԍікас, мукӧԁ сорјас вӧсна шеԁавлӧны віж, розоват рӧма, ԍӧԁ алмазјас.
Алмаз ас чорыԁлун вӧснаыс, меԁԍасӧ мунӧ ԍԏеклӧ вунԁалӧм вылӧ, чорыԁ ізјас ԁа металјас обработајтӧм вылӧ, ԁона ізјас шԉіфујтӧм вылӧ ԁа чорыԁ горнӧј пороԁајас піԍкӧԁлӧм вылӧ. Алмаз зев чорыԁ, зев жуглаԍыԍ: наковаԉԋа вылын поԅас жугӧԁлыны зев посԋіԃік торјас вылӧ. Посԋӧԁлӧм алмаз пыԅӧн шԉіфујтӧны (шыԉӧԁӧны) ізјас і аԍсӧ алмазсӧ щӧщ ас пыԅнас шԉіфујтӧны.
Шԉіфујтӧм, многограԋԋік формаа алмаз шуԍӧ „бріԉԉантӧн“.
Главнӧј местајасыс, кыԍјасыԍ ԍуравлӧны алмазјас: Іԋԃіја, Браԅіԉіја, Лунвыв Афріка ԁа Борԋео ԁі.
Таԇікӧн мі аԁԇам, мыј алмаз, графіт ԁа чістӧј шом — куімнаныс артмӧны хіміческӧј вежԍӧм бӧрын, ӧԏік еԉементыԍ. Тајӧ еԉементсӧ мі шуам угԉероԁӧн. Угԉероԁ тӧԁам, мыј пырӧ быԁ оргаԋіческӧј вешществоӧ.
Міјан зев ԃівӧӧн кажітчӧ, мыј алмаз, графіт ԁа чістӧј шом ставныс артмӧмаӧԍ ԇік ӧԏі еԉементыԍ, а ортсы віԁ ԍерԏі ԁа фіԅіческӧј својствојас ԍерԏі, алмаз ԋекоԁног он вермы ӧтлавны графіткӧԁ ԁа чістӧј шомкӧԁ. Кор алмаз, графіт ԁа чістӧј шом сотан чістӧј кіслороԁын, ставԍыс лоӧ угԉекіслӧј газ і ԋекущӧм мукӧԁ ԍікас газ, угԉекіслӧј газ кынԇі тан оз ло.
Тајӧ петкӧԁлӧ, мыј куімнан вешществојасыс артмӧмаӧԍ ӧԏік еԉементыԍ — угԉероԁыԍ.
Та ԍерԏі графіт ԁа шом вермӧны пӧртны алмазӧ. Шом-кӧ зев јона ԁа ԁыр еԉектріческӧј пачын ԁонӧԁан, пӧрӧ графітӧ. Алмаз сіԇ-жӧ зев јона ԁонӧԁӧмӧн вермӧ пӧрны графітӧ. Первој шом алмазӧ пӧртіс 1893 воын учонӧј Муассан, ас вӧчӧм еԉектріческӧј пачын.
Еԉектріческӧј пач вӧчӧма кык огԋеупорнӧј кірпічыԍ. Улыс кірпічас вӧчӧма гутор, кытчӧ нуӧԁӧма еԉектроԁјас (віԇӧԁ 87-ӧԁ ԍерпасӧ). Ыҗыԁ ԍілаа ток леԇӧм мыԍԏі кірпіч пыщкын мӧԁас ӧзјыны, ԏемпература лоӧ 3500 граԁус гӧгӧр (88-ԁ ԍерпас).
Алмаз вӧчігӧн, Муассан пачӧ пуктіс графітыԍ вӧчӧм ԏігеԉ, кӧрт ԁа тырыс шом. Вылын ԏемпература вӧсна, кӧртыс сылі ԁа щӧщ сывԁіс шомсӧ. Сеԍԍа Муассан тајӧ металлсӧ зев ӧԁјӧн ԍујіс сывԁӧм ԍвіԋечӧ. Ԍвіԋечын, ԉібӧ ваын мунӧ зев ӧԁјӧн кӧԇалӧм ԁа куаԍԍӧ кынмӧм металлыԁ. Металлыԁ ас сылігӧн зев јона ԉічкӧ пыщкӧс слӧјјас вылӧ. Мӧԁногӧн-кӧ шуны, сылӧм металл кӧԇалігӧн мунӧ зев ыҗыԁ ԉічкӧм. Секі кӧртпіаԁ сылӧм шомыԁ торјалӧ посԋіԃік алмаз пыԅӧ. Ԋӧжјӧ-кӧ мӧԁан кӧԇӧԁны, шом торјалӧ графітӧ (а оз алмазӧ).
§ 45. Еԉементјас
Мі тӧԁмаԍім прӧстӧј ԁа сложнӧј вешществојаскӧԁ (віԇӧԁ та ԍерԏі 7-ԁ заԁаԋԋӧ). Сіԇ-жӧ мі шулім, мыј ԋекымын прӧстӧј вешществојас овлӧны хіміческӧј својство ԍерԏі ӧткоԃӧԍ. Прімер пыԃԃі ӧні поԅӧ боԍтны шом, графіт ԁа алмаз. Куімнаныс прӧстӧј вешществојас і торјалӧны мӧԁа-мӧԁԍыныс фіԅіческӧј својствојас ԍерԏі (алмазлӧн уԃеԉнӧј весыс 3,52; графітлӧн — 2,13; алмаз зев чорыԁ, а графіт зев ԋебыԁ). Шом вылын ԏемператураын ԁонӧԁӧмӧн поԅӧ пӧртны алмазӧ ԁа графітӧ. Куімнан прӧстӧј вешществоыс (графіт, алмаз ԁа шом) кіслороԁын сотігӧн ԍетӧны угԉекіслӧј газ. Тајӧ петкӧԁлӧ, мыј хіміческӧј својствојасыс тајӧ куімнан прӧстӧј вешществоыслӧн ԇік ӧткоԃӧԍ.
Тащӧм-жӧ овлӧ і мукӧԁ прӧстӧј вешществојас піын.
Тајӧ опытыс інԁӧ, мыј тащӧм прӧстӧј вешществојас костын (графіт, алмаз ԁа чістӧј шом) ем мыјкӧ ӧткоԃ (общӧј) тор. Общӧјыс тајӧјаслӧн хіміческӧј еԉемент — угԉероԁ.
Графіт, алмаз ԁа чістӧј шом артмӧны ӧԏік хіміческӧј еԉементыԍ — угԉероԁыԍ; тајӧ-жӧ хіміческӧј еԉементыс — угԉероԁ пырӧ угԉекіслӧј газӧ, коԉмӧԁан газӧ ԁа мукӧԁ сојеԃіԋеԋԋӧјас пыщкӧ.
Прӧстӧј вешщество оз ков соравны еԉементкӧԁ. Угԉекіслӧј газын ем еԉемент — угԉероԁ, но тајӧ абу прӧстӧј вешщество, кыԇ алмаз ԁа мукӧԁ. Ем еԉемент — кіслороԁ, но кіслороԁ газыԁ абу-жӧ еԉемент.
Мі ог-на прамӧја тӧԁӧ, кущӧм хіміческӧј еԉемент угԉероԁыԁ, а прӧстӧј вешществотӧ мі вермам ԉучкі віԁлавны, тӧԁмавны, набԉуԁајтны. Кӧԏ еԉемент угԉероԁ јылыԍ уна-на ем тӧԁтӧмтор, но зев бура тӧԁам угԉероԁ еԉементлыԍ хіміческӧј својствојассӧ.
Својствојасыс угԉероԁлӧн ԇік-жӧ сещӧмӧԍ, кущӧм і мукӧԁ прӧстӧј ԁа сложнӧј вешществојаслӧн, коԁјас ас піаныс кутӧны угԉероԁсӧ. Мі тоԁам, мыј шом шонтігӧн ӧтлааԍӧ кіслороԁкӧԁ.
Та ԍерԏі мі шуам, мыј хіміческӧј угԉероԁ еԉемент вермӧ ӧтлааԍны хіміческӧј еԉемент кіслороԁкӧԁ, мыј кыкнан хіміческӧј еԉементыс ем угԉекіслӧј газын. Хіміческӧј еԉементјаслӧн уна ԍікас прӧстӧј вешщество ԍетан својствоыс шуԍӧ „аллотропіјаӧн“ (греческӧј кыв: „
Хіміческӧј еԉементјаслӧн прӧстӧј вешществојаскӧԁ пыр ԋімјасыс ӧткоԃӧԍ. Та ԍерԏі колӧ пыр боԍтны тӧԁвылӧ вежӧртас ԍерԏі, еԉемент јылыԍ, ԉібӧ прӧстӧј вешщество јылыԍ ԍорԋіыс мунӧ.
Еԉементӧн шуԍӧны — (первічнӧј) јукԍытӧм вешществојас, коԁјас хіміческӧј состав ԍерԏі прӧстӧј вешществојаскӧԁ ӧткоԃӧԍ, коԁјас пырӧны сложнӧј вешществојас пыщкӧ, а аԍныс артмӧны сіјӧ-жӧ прӧстӧј вешществојасыԍ.
Хіміческӧј еԉементјас лыԁ ԍерԏі јона еща прӧстӧј вешществојасыԍ. Ӧні кежлӧ став хіміческӧј еԉементыс лыԃԃыԍӧ 90 кымын. Унҗыкыс тајӧ 90 піԍыс зев ԃежӧԁа ԍурлывлӧны.
Тащӧм еԉементјаскӧԁ, кыԇі: кӧрт, ыргӧн, езыԍ, зарԋі, ԍвіԋеч, озыԍ, цінк, ртуԏ, аԉԉуміԋіј, маргаԋец, ԋіккеԉ, бром, каԉціј, магԋіј, натріј, кіслороԁ, воԁороԁ, азот, угԉероԁ, фосфор, ԍера, хлор, кремԋіј, — ӧніја уҗ проізвоԁствоын частӧҗык паныԁаԍлам, унҗыкыԍ тајӧјас ковмывлӧны. Мукӧԁ еԉементјас ԃежӧԁҗыка паныԁаԍӧны.
Пріроԁаын зев ещаыԍ паныԁаԍӧны аскежын чістӧј еԉементјас: унҗыкыԍсӧ еԉементјас пырӧны сложнӧј вешществоӧ, унҗыксӧ пыр шӧԁӧԁӧны најӧ сложнӧј вешществојасыԍ торјӧԁӧмӧн.
Кымын кокԋіԁа вешществоыс окіԍԉајтчӧ, сымын ԍӧкыԁ корԍны сіјӧс ӧтнассӧ, прӧстӧј вешщество формаын.
Унҗык ачыс артмӧм вешществојасыс, шуам кӧԏ му, пемӧсјаслӧн, војтырлӧн тушаыс, быԁмӧгјас, — тајӧ ставыс хіміческӧј состав ԍерԏі — сложнӧј вешществојас. Ставсӧ тајӧ, поԅӧ јукны торја вешществојас вылӧ. Воԇын учонӧјјас пыр вӧлі торјӧԁӧны составсӧ „ловтӧм пріроԁалыԍ“ (горнӧј пӧрӧԁајаслыԍ, ізјаслыԍ), „ловја пріроԁа“ (пемӧсјас, быԁмӧгјас) хіміческӧј составыԍ. Но тајӧ торјӧԁӧмыԁ, ԃерт, абу правіԉнӧ. Пріроԁаыԁ, кыԇ рочӧн шуасны, јеԃінӧј: став вешществојасыс артмӧны, артмӧмаӧԍ ԋекымын зев еща ӧтувја еԉементјасыԍ. Морт, пемӧс ԁа быԁмӧг оргаԋізмӧ — быԁсӧнӧ пырӧны тащӧм, ӧткоԃ еԉементјас: угԉероԁ, воԁороԁ, кіслороԁ, азот ԁа ԋекымын мукӧԁ еԉементјас. Тајӧјас-жӧ пырӧны і мукӧԁ составӧ.
Кущӧм вешществојасыԍ артмӧмаӧԍ горнӧј пороԁајас, быԁмӧгјас, мортјас, пемӧсјас, сынӧԁ, ва, поԅӧ артавны еԉементјас лыԁ ԍерԏі. 89 ԍерпас вывса ԃіаграмма петкӧԁлӧ еԉементјаслыԍ пріроԁаын паԍкалӧм. Меԁԍа уна пріроԁаын кіслороԁ. Тајӧ пырӧ став важнӧј пороԁајас составӧ — граԋітјасӧ, ԍојјасӧ, пеԍчаԋікјасӧ, іԅвеԍԏԋакјасӧ, ваӧ, сынӧԁӧ. Мӧԁ местаын сулалӧ кремԋіј, коԁі пырӧ граԋітјасӧ, лываӧ, ԍојјасӧ ԁа мукӧԁ горнӧј пороԁајасӧ. Му кышын уна ем аԉуміԋіј, коԁі пырӧ поԉевӧј шпатӧ, ԍојӧ ԁа мукӧԁ пороԁајас состав пыщкӧ.
Тащӧм колана еԉементјас, коԁјас зев коланаӧԍ ԏехԋікаын, кыԇ угԉероԁ, ԍера, ыргӧн, ставсӧ-кӧ ӧтлаын боԍтны, веԍіг став мукыш масса ԍерԏіыс ӧԏік прӧчентыс оз лоны.
§ 46. 21 уҗ. Коԉмӧԁан газ
Ковмасны пріборјас: колба, пробіркајас, ԍԏекԉаннӧј трубка, куԅкока воронка ԁа ԍпіртовка.
Маԏерјалјас: шщавеԉӧвӧј кіслота, ԍернӧј кіслота, муравејнӧј кіслота ԁа пробка.
1. Боԍтӧ пробіркаӧ 1 кубіческӧј саԋԏіметр шщавеԉевӧј кіслота ԁа кіԍтӧ сетчӧ 2 куб. саԋԏім. јон ԍернӧј кіслота, сеԍԍа ԋеуна шонтыштӧ бі вылын. Пробіркаыԍ петан газ ӧзтӧ. Кущӧм рӧма лоӧ біыс?
2. „А“ колбаӧ (90 ԍерпас ԍерԏі) кіԍтӧ муравејнӧј кіслота. Ԋӧжјӧԋік „В“ воронка пыр кіԍтӧ јон (ваӧн соравтӧм) ԍернӧј кіслотаӧ. Опыт вӧчігӧн боԍтӧ кіслотајассӧ објом ԍерԏі ӧтмынԁаӧн. Сеԍԍа трубкаті петан газсӧ ӧзтӧ.
3. Тајӧ вешществојасыс-кӧ абу ті кі поԁулын, поԅӧ коԉмӧԁан газ шеԁӧԁны угԉекіслӧј газ ԁонӧԁӧм шом пыр леԇӧмӧн. Тајӧ опыт вӧчны колӧ ԍӧкыԁа сылана ԍԏекԉаннӧј трубка, ԃіаметрыс меԁ вӧлі 1–1,5 см. кымын, куԅтаыс 25–30 саԋԏіметр кымын. Та кынԇі ковмас јон горелка (газӧвӧј-кӧ абу, поԅӧ ԍпіртӧвӧјӧн). Трубка шӧрсӧ тыртӧ посԋі шом торјасӧн, шомсӧ пуктытӧԇ воԇ ԁонӧԁлӧ кӧрт ԏігеԉын, ԉібӧ фарфоровӧј чашкаын. Сеԍԍа ԍетӧ талы кӧԇавны (91 ԍерпас).
Шомсӧ трубкаӧ оз ков вывті топыԁа пуктыны, но меԁым ӧтарӧ-мӧԁарӧ оз-жӧ ветлы. Кыкнан трубка помԍаԋыс ԍујӧ (сӧмын енӧ вывті топыԁа) волокԋістӧј аԅбест, ԉібӧ ԍԏекԉаннӧј вата. Угԉекіслӧј газ шом пыр мунігӧн оз уԃіт сотчыны. Меԁ сіјӧ кутны трубкаын, пуктӧ петан помас натроннӧј іԅвеԍԏ. Тајӧ мӧԁас ас піӧ боԍтӧмӧн кутны угԉекіслӧј газсӧ, а коԉмӧԁан газ коԉӧ. Трубка крепітӧ штаԏівӧ (кыԇ інԁӧма 92-ӧԁ ԍерпасын), тупкӧ кыкнан помԍаԋ ԍԏеклӧ трубкаа пробкајасӧн. Ӧԏікыс лоӧ угԉекіслӧј газ леԇӧм вылӧ, а мӧԁыс коԉмӧԁан газ петӧм вылӧ.
Петан трубкалыԍ прӧст помсӧ леԇӧ ва тыра чашкаӧ і ԍујӧ кымыԋтӧм ватыра пробіркаӧ. Опыт колӧ нуӧԁны сынӧԁ кысканінын. Абу-кӧ кысканіныԁ, петан газ енӧ чукӧртӧ пробіркаӧ, а пыр-жӧ ӧзтӧ трубка помӧ.
Лӧԍӧԁӧ прібор угԉекіслӧј газ шеԁӧԁӧм вылӧ ԁа завоԃітӧ шом шонтыны. Кор трубка ԁоналӧ гӧрԁӧԇ, ӧтлаалӧ сіјӧ угԉекіслӧј газ шеԁӧԁан пріборкӧԁ. Угԉекіслӧј газ колӧ леԇны вӧсԋіԃіка ԁа ԋӧжјӧԋікӧн, бурҗык угԉекіслӧј газ шеԁӧԁны Кіппа ԋіма аппаратӧн (93 ԍерпас ԍерԏі).
Тајӧ опыт вӧчан прібор шӧртіыс вӧсԋіԁ, сетчӧ пуктаԍԍӧ ыҗыԁ шаркоԃ „А“ воронка. „Б“ шарӧ пуктӧны мрамор, а „А“ воронкаӧ кіԍтӧны кіслота, кор газ петан кран „Г“ воԍса, сек кіслота веԍкалӧ шар „Б“ пыщкӧ ԁа завоԃітчӧ мунны реакціја. Тупкӧм бӧрын чукӧрмӧм газ вӧтлӧ сеԍ кіслотасӧ, реакціја мунӧм ԁугԁӧ. Ӧні коԉмӧԁан газ, коԁі чукӧрміс кымыԋтӧм ватыра пробіркаӧ, поԅӧ ӧзтыны, а он кӧ чукӧртӧ торја пробіркаӧ ԁа трубкаті петігӧн ӧзтӧ.
Угԉероԁыԁ, угԉекіслӧј газ кынԇі, кіслороԁкӧԁ ӧтлааԍігӧн ԍетӧ коԉмӧԁан газ (окіԍ угԉероԁа). Коԉмӧԁан газын кіслороԁ ещаҗык, угԉекіслӧј газ ԁорыԍ. Коԉмӧԁан газ артмӧ сек, кор шом сотчӧ сынӧԁ (кіслороԁ) тырмытӧг, шуам кор пач ломтыԍігӧн, вајмытӧԇ воԇ трубасӧ ԍіптан.
Коԉмӧԁан газ сіԇ-жӧ артмӧ угԉекіслӧј газ ԁонӧԁӧмӧн ԁа шом пыр леԇӧмӧн. Шомыԁ мырԃԃӧ угԉекіслӧј газыԍ кіслороԁ јукӧнсӧ.
Самӧвар пуԅӧԁігӧн трубаын (94 ԍерпасын ԍетӧма вунԁас самӧварлӧн) тыр ԁонӧԁлӧм шом. Кор решетка пыр увԍаԋ пырӧ сынӧԁыԁ, шом сотчігӧн лоӧм угԉекіслӧј газыс прӧјԃітӧ ԁоналӧм шом пырыс ԁа артмӧ коԉмӧԁан газ.
Коԉмӧԁан газыԁ лоӧ унҗык, унҗык-кӧ шомыс ԁа омӧԉа чіԍԏітӧма самӧвар решӧткасӧ. Тащӧм самӧварыԍ-кӧ воԇҗык боԍтан трубасӧ, став коԉмӧԁан газыс мӧԁас петны керкаӧ, вермас чорыԁа коԉмӧԁны.
Коԉмӧԁан газыԁ вывті јаԁовітӧј ԁа вывті ӧпаснӧј, сывӧсна, мыј сіјӧ зев ԍӧкыԁ тӧԁмавны, ԋекущӧм сылӧн ԁук абу. Коԉмӧԁан газ сывӧсна јаԁӧвітӧј, мыј сіјӧ морт вірпыщкыԍ кӧԇӧԁӧ гӧрԁ вір шарікјастӧ: најӧ сынӧԁыԍ кіслороԁ боԍтны сек оз мӧԁны вермыны. Вот мыјла војтыр частӧ кувлӧны коԉмӧԁан газыԍ. Та кынԇі коԉмӧԁан газыԁ отравԉајтӧ ԋервнӧј ԍіԍԏематӧ.
Кӧԏ зев ещаԋік ем сынӧԁын коԉмӧԁан газыԁ, пыр мӧԁас јурыԁ віԍны ԁа восӧԁны. Ԍӧкыԁа (мукӧԁ ԁырјіыс кулӧмӧн понаԍӧ) отравітчӧм овлӧ сек, кор ԁыр лолалан сещӧм сынӧԁын, кӧн ем — 0,5 прӧч. коԉмӧԁан газыс. Ԍвеԏіԉнӧј газ, коԁі кутӧ 5–10 прӧч-ӧԇ коԉмӧԁан газсӧ, сіԇ-жӧ зев јаԁӧвітӧј.
Коԉмӧԁан газ ас јаԁӧвітӧј лун вӧснаыс быԏԏӧ зев колана газ војнајас вылын, но ас кокԋі вӧснаыс ӧнӧԇ-на оз прімеԋајтчы војеннӧј ԏехԋікаын ӧтнасӧн. Но коԉмӧԁан газ, мукӧԁ отравԉајтчан маԏерјалјаскӧԁ ӧтлаалӧмӧн мунӧ фосген вӧчӧм вылӧ, коԁі јона колантор војеннӧј ԏехԋікаын.
Коԉмӧԁан газыԁ сотігӧн ԍетӧ уна шоныԁ. Та вӧсна ԏехԋікаын коԉмӧԁан газ мунӧ топԉіво пыԃԃі, пырӧ геԋераторнӧј ԁа воԃаннӧј газјас составӧ 40 прӧч. мынԁа.
Коԉмӧԁан газыԁ геԋераторјасын артмӧ сіԇ-жӧ, кыԇі артмӧ самӧвар трубаын.
§ 47. Взрывӧн сотчӧм ԁа ԋӧжјӧн сотчӧм
Воԇԇа опытјас міјанлы петкӧԁлісны, мыј кіслороԁ вермӧ ӧтлааԍны мукӧԁ вешществојаскӧԁ.
Тащӧм реакціјајассӧ мі шулім „окіԍԉеԋԋӧӧн“.
Кіслороԁкӧԁ ӧтлааԍан реакціја мукӧԁ ԁырјіыс мунӧ ԁругӧн біӧн сотчӧмӧн, а мукӧԁ ԁырјіыс ԋӧжјӧн бітӧг.
Гремучӧј газ сынӧԁса ԏемператураын оз взрывајтчы, сек ӧтлааԍан реакціја кіслороԁлӧн ԁа воԁороԁлӧн мунӧ зев ԋӧжјӧн, но муртса-кӧ шонтыштан гремучӧј газтӧ 600–700 граԁусӧԇ — лоӧ чорыԁ-коԃ взрыв.
Шонтігӧн ԏемпература кыптӧ ԁа ӧԁԇалӧ реакціјаыс кіслороԁ ԁа воԁороԁ костын. Реакціја гремучӧј газ піын ԁругӧн (
Взрыв реакціјајас ԁырјі овлӧ сек, кор реакціјаыс мунӧ вывті җеԋыԁ каԁӧн. Взрыва реакціја ԁырјі пыр петӧ зев уна шоныԁ.
Ԏехԋікаын взрывајтчан вешществојасыԁ зев колантор. Кӧрттујјас вӧчігӧн, туԋԋеԉјас вӧчігӧн, ваувса ізјас взрывајтігӧн (порогјас жугӧԁлігӧн), пыр ковмывлӧны взрывајтчан вешществојас.
Взрывајтан вешществојасӧн мупыщкын руԁајас пластыԍ торјӧԁлӧны, ізјас петкӧԁлӧны, ԍеԉскӧј хоԅајствоын мырјас бертлӧны. Меԁԍа уна взрывајтчан вешществојас, ԃерт војнајас ԁырјі мунӧ.
Кор кіслороԁкӧԁ ӧтлаԍан реакціја мунӧ зев ӧԁјӧн ԁа сыкӧԁ щӧщ артмӧ сразу јона шоныԁ ԁа југыԁ, шуӧны „сотчӧмӧн“.
Прімерјас пыԃԃі поԅӧ вајӧԁны: міԋераԉнӧј топԉівојас сотчӧм, ԍіԍлыԍ сотчӧм, Ԁаԋіеԉ кранын воԁороԁ сотӧм ԁа с. в.
Тащӧм вешществојасыс сотчігаԁ торјалӧ сымынԁа шоныԁ, мыј тырмӧ сотчан вешществосӧ шонтӧм вылӧ, ԁа і ԉішнӧј шоныԁ, мукӧԁ ԏелӧјасӧс шонтӧм вылӧ, щӧщ торјалӧ.
Пріроԁаын зев паԍкыԁа мунӧ мӧԁ ԍікас сотчӧм — наԇӧн сотчӧм. Но тајӧ сотчан реакціја мунӧ бітӧг ԁа омӧԉа шоныԁ ас піыԍ торјӧԁӧмӧн. Тащӧм ԋӧжјӧ сотчӧм реакціјаӧн поԅӧ шуны: ԍіԍмӧм, лолалӧм, металлјаслыԍ сімӧм.
Лолалігӧн сынӧԁыс пырӧ ты пыщкӧ, ты боԍтӧ оргаԋізмлы колан газ — кіслороԁ ԁа ԍетӧ вірлы. Вір став туша паԍтала кіслороԁ разӧԁӧ. Кіслороԁ оргаԋізм піын окіԍԉајтӧ уна ԍікас вешществојас. Окіԍԉеԋԋӧ бӧрын артмӧм угԉекіслӧј газ, бӧр лолыштігӧн петӧ сынӧԁӧ. Окіԍԉеԋԋӧ мунігӧн артмӧ шоныԁ, тајӧ шонтӧ міјанлыԍ тушанымӧс.
Та вӧсна Лавуаԅје шуіс, мыј „лолалӧмыԁ-пӧ сіјӧ ԋӧжјӧ сотчӧм“.
Сіԍмігӧн ԁа сімігӧн окіԍԉеԋԋӧ-жӧ мунӧ, но сӧмын зев ԋӧжјӧ, тан омӧԉа шоныԁ леԇӧмӧн мунӧ реакціјаыс.
Парԋікјасӧ пыр пуктӧны кыз слӧј кујӧԁ, а вылысӧ му слӧј. Кујӧԁ кор мӧԁас сіԍмыны, (мӧԁног-кӧ шуны, ӧтлаԍны кіслороԁкӧԁ), сек мӧԁас шоныԁ торјавны. Сы вӧсна парԋікын муыс пыр овлӧ шоныԁҗык і парԋікын овлӧ ԏемпература вылынҗык ывла ԏемпература ԁорыԍ.
Мукӧԁ ԁырјіыс ӧзјытӧм сотчана вешщество і ԋӧжјӧн окіԍԉајтчігӧн вермӧ ӧзјыны, кор сынӧԁыс омӧԉа локтӧ, сек вешщество бура окіԍԉајтчӧ. Окіԍԉајтчан вешществоын вермас кыптыны ԏемпература ӧзјан ԏемператураӧԇ, а ачыс вешществоыс ӧзјас. Јеҗыԁ фосфор прӧстӧј сынӧԁын обыкновеннӧј ԏемпература ԁырјі первӧј щыналӧ, а бӧрын ачыс шоналӧ ӧзјан ԏемператураӧԇ ԁа ачыс-жӧ-і ӧзјӧ. Овлӧны тащӧм торјас: кучаӧ течӧм маслӧ чышкалан веԏекјас, ԁыр ӧтлаын кујлӧмыԍ ԁоналӧ ԁа ачыс аскостын ӧзјӧ. Маслӧ окіԍԉајтчӧм вӧсна ԏемпература куча пыщкын кыптӧ ӧзјан ԏемператураӧԇ, сывӧсна, кучаыԁ ачыс вермӧ ӧзјыны.
Попјас ԁа манакјас, јенлы ескыԍ јӧзӧс пӧрјӧԁлӧм могыԍ, таԇ вӧлӧм частӧ вӧчлывлӧны, чуԃесајас пемыԁ јӧзлы петкӧԁлӧны. Кор налы вӧлӧм колӧ нарошнӧ чуԃеса ногӧн ԍіԍ ԉібӧ лампа ӧзтыны ԁа кущӧмкӧ мощі кыпӧԁчӧм јылыԍ ԍорԋі панны пыр вӧлӧм таԇі вӧчӧны: ӧзјытӧм лампа, ԍіԍ фіԏіԉ веԍтӧ вічко пӧтӧлӧкӧԁ разӧԁасны ԁа сеԍаԋ точԋітӧԁасны кущӧмкӧ кіԅӧр ӧзјан вешщество ԍіԍ фіԏіԉӧ, сеԍԍа завоԃітчас хіміческӧј реакціја ԁа ԍіԍ ачыс ӧзјас.
Тан, ԃерт, ԋекущӧм „чуԃеса“ абу, а хіміческӧј реакціја вешществојас костын. А попјаслы быԁ пӧрјӧԁчӧмыԍ пемыԁ јӧз ԅептыԍ ԁоза кыза чукӧрміс.
ЈУАԌАНЈАС 9–10 ЗАԀАԊԊӦ ԌЕРԎІ
1. Урчітӧ став топԉівојассӧ, коԁјас піын ем угԉероԁ.
2. Кущӧм ԍікас топԉівојас меԁԍа уна СССР-ын?
3. Інԁӧ, кущӧм значеԋԋӧ промышԉенноԍтын быԁ ԍікас топԉіволӧн.
4. Віԍталӧ топԉівојас перјӧм ԍерԏі лыԁпасјас воԇԇа вітвоԍа планыԍ.
5. Віԍталӧ топԉіво перјан лыԁпасјас мӧԁ пјаԏіԉетка меԁбӧрја воын.
6. Кущӧм местаӧ мірӧвӧј хоԅајствоын СССР сувтӧ мӧԁ пјаԏіԉетка меԁбӧрја воын, ізшом ԁа ԋерп перјӧм ԍерԏі?
7. Кущӧм рајонјасын СССР-ын меԁԍа уна ізшом запас? Ԋерп запас? Торф запас?
8. Кор мунӧ сотчӧм, кущӧм условіјӧ колӧ сотчыны? Кор ԁугԁӧ сотчӧм?
9. Мыј вӧсна бі југыԁ?
10. Кущӧм вешществојас сотчӧны бітӧг?
11. Кыԇі поԅас пемыԁа ӧзјан бі вӧчны југыԁа?
12. Мыјла ӧзјігӧн колӧ фіԏіԉ?
13. Кыԇі, кущӧм закон ԍерԏі вӧчӧма прімус?
14. Кыԇі шом вӧчӧны пескыԍ?
15. Кыԇі ԏехԋікаын іспоԉзујтӧны шомлыԍ аспыщкӧ боԍтан својствосӧ?
16. Кыԇік ԁокажітӧма, мыј алмаз ԁа графіт ԇік ӧткоԃ вешществоыԍ — угԉероԁыԍ артмӧмаӧԍ?
17. Коԁі меԁпервој шомыԍ алмаз вӧчіс?
18. Мыј вылӧ проізвоԁствоын мунӧ графіт?
19. Мыјӧн торјалӧ еԉемент прӧстӧј вешществоыԍ?
20. Вермас аԉі оз ԍетны ӧԏік еԉемент уна прӧстӧј вешщество?
21. Кущӧм условіјӧ ԁырјі шом сотчігӧн артмӧ угԉекіслӧј газ? Кущӧм условіјӧ ԁырјі коԉмӧԁан газ?
22. Кӧнјасын ԏехԋікаын ԁа промышԉенноԍтын ковлывлӧ коԉмӧԁан газ?
23. Кыԇік коԉмӧԁан газ перјӧны лабораторіјајасын?
24. Мыј вӧсна ԍвеԏіԉнӧј газ јаԁовітӧј?
25. Мыј вӧсна коԉмӧԁан газыԍ частӧ кувлӧны?
26. Кущӧм условіјӧын ԁа корјасӧ овлӧ взрыв?
27. Мыј вылӧ колӧны взрывајтчан вешществојас?
28. Мыјӧн торјалӧ взрывыԁ сотчӧмыԍ?
29. Кущӧм ԍікас сотчӧмјас урчітӧ хіміја?
30. Мыј вӧсна парԋікын ԏемпература вылынҗык ортсыса сынӧԁ ԏемператураыԍ?
11 ЗАԀАԊԊӦ, КЫԆІ ТОПԈІВО РАЦІОНАԈНӦЈА ВІԆНЫ
§ 48. Качество бокԍаԋ топԉіво јуклӧм
Став топԉівосӧ куім ԍікасӧ јукӧны: чорыԁ топԉіво, кіԅӧр топԉіво ԁа газ топԉіво вылӧ. Артмӧм ԍерԏіыс топԉіво торјӧԁӧны јеԍԏественнӧј ԁа іскусственнӧј топԉіво вылӧ.
Качество бокԍаԋ топԉіволӧн колан својствојас: а) унҗык шоныԁ ԍетны вермӧм (
Шоныԁ ԍетӧм артавԍӧ калоріја ԍерԏі. Ԏеплотворнӧј способноԍт таԇ тӧԁмалӧны: веԍітӧм топԉіво каллоріметріческӧј бомбаын сотӧны. Каллоріметріческӧј бомбаӧ топӧԁӧма 20–25 атмосфера ԁавԉеԋԋӧӧн кіслороԁ. Сеԍԍа еԉектріческӧј ток леԇӧмӧн плаԏіна ԍпіраԉ пыр ӧзтӧны. Уна-ӧ ԏеплотворнӧј способноԍтыс, поԅӧ тӧԁмавны топԉіво состав ԍерԏіыс. Тајӧ таԇ арталӧны, мыј топԉіво пыщкӧсын ем кіслороԁ, воԁороԁ ԁа угԉероԁ; воԁороԁ ӧтлааԍӧма кіслороԁкӧԁ ԁа ваӧ пӧрӧмаӧԍ. Та кыԋԇі, ем нӧшта ӧтлааԍтӧм воԁороԁ ԁа угԉероԁ, коԁјас сотчігӧн сымынԁа торјалӧны, мыјԁӧм артмӧ шоныԁыс. Кор еԉементјасыԁ прӧстӧјӧԍ, ԇоԋнасӧн шоныԁӧ пӧрӧны.
Ԏеплотворнӧј способноԍт чорыԁ топԉіволӧн (антрацітлӧн) вермӧ лоны 8500–8600 калоріј, а кіԅӧр топԉівојаслӧн (ԋерплӧн) ԏеплотворнӧј способноԍт нӧшта вылынҗык, сы вӧсна, мыј воԁороԁ на пыщкын унҗык. Бенԅінлӧн вермас лоны 10700 калоріј шоныԁ.
Ԏеплотворнӧј способноԍт ԍерԏі топԉіволӧн артаԍԍӧ качествоыс: кущӧм топԉіво вермӧ ԍетны меԁԍа вылыс ԏемпература. Тајӧ меԁвылыс ԏемпература ԍетӧм својствоыс шуԍӧ — „пірометріческӧј сотчан еффектӧн“. Вылын ԏемператураӧн топԉіво вермӧ шоныԁ ԍетны сымын уна, кымын ыҗыԁ ԏеплотворнӧј способноԍт сылӧн ԁа кымын лоӧ еща ԏеплојомкоԍтыс сотчан вешществојаслӧн.
Меԁԍа јона пірометріческӧј еффект, ԏеплојомкоԍт ԍерԏі, ԇоԉаммӧԁӧ кіслороԁ, коԁі пырӧ быԁ топԉіво составӧ. Топԉіво пыщкӧсын кор унҗык воԁороԁыԁ, сотчігӧн артмӧм ва оз вермы ещмӧԁны топԉівоыԍ петӧм шоныԁсӧ. А мі воԇԇа урокјас ԍерԏі тӧԁам, мыј кор шоналӧ ва, зев уна шоныԁ ачыс боԍтӧ ас пыщкас.
Быԁ топԉівоын ем ковтӧм торјас, ва ԁа сотчытӧм сорјас (пӧім). Ва, ԃерт, оз быԁ топԉівоӧ ӧтмоза пыр, но пырӧ ԇік быԁ топԉівоӧ, ас пырӧмнас ԇоԉԁӧԁӧ топԉіволыԍ шоныԁ ԍетанлунсӧ. Сеԍԍа уна ԉішнӧј шоныԁ боԍтӧ ваыԁ, кор сіјӧ руӧн петӧ трубаыԍ; руалӧм вылӧ шоныԁыԁ прӧста вошӧ. 1 кгр. ва вылӧ 600 калоріја мынԁа шоныԁ прӧста мунӧ: петӧ трубаті сынӧԁӧ.
Пӧімӧ коԉӧны сотчытӧм коԉасыс топԉіво сотӧм бӧрын. Пӧімлӧн состав овлӧ зев уна ԍікас. Пӧім пыщкын вермасны лоны сіјӧ-жӧ став горнӧј пороԁајасыс, коԁ піыԍ топԉівосӧ му-піыԍ перјӧма. Пӧім, ӧԏі кӧ, ԇоԉаммӧԁӧ сотчан вешществојаслыԍ шоныԁ кутӧм, пӧім вӧсна уна шоныԁ вешщество кајӧ сынӧԁӧ, мӧԁ-кӧ, топԉіво сотанін (топка) тырӧ пӧімӧн, ԍӧктӧ сотчӧмыс. А мукӧԁ ԍікас пӧімыс ԁоналӧмыԍ аԍныс сылӧны ԁа уна колан шоныԁ мырԃԃӧны.
Сотчӧм ԍерԏі топԉівојас јукԍӧны: „ԏеплостојкӧјјас“ вылӧ ԁа „ԋеԏеплостојкӧјјас“ вылӧ. Ԏеплостојкӧјјасӧн шуӧны сещӧм топԉівојас, коԁјас сотчігӧн ӧԏі ԍікас состојаԋԋӧыԍ пӧрӧны мӧԁ состојаԋԋӧӧ жугавлытӧг. Ԋеԏеплостојкӧјјасӧн шуӧны сещӧм топԉівојас, коԁјас ас пыщкын кутӧны уна составнӧј вешществојас ԁа кіслороԁ (шомјас, пес). Тајӧјас сотігаԁ жугавлытӧг оз вермыны сывны ԁа руавны. Тајӧјас сотчігӧн пыр јукԍӧны (разлагајтчӧны), торјалӧны воԁороԁӧн озыр јукӧԁ вылӧ ԁа шом (кокс) вылӧ.
Чорыԁ топԉівојасӧн мі мӧԁам шуны пес, трунԁа, руԁшом, ізшом, антраціт, сотчан слаԋецјас, пушом, ізшомлӧн ԁа трунԁалӧн кокс, брікетјас ԁа шом пыԅ.
Хіміческӧј составыс чорыԁ топԉіволӧн артмӧма сотчан, оргаԋіческӧј вешществојас јукӧԁыԍ ԁа сотчытӧм — ԋеоргаԋіческӧј јукӧԁыԍ — пӧімыԍ ԁа ваыԍ. Оргаԋіческӧј топԉівоӧ пырӧны: угԉероԁ, воԁороԁ, кіслороԁ ԁа азот. Но тајӧ вешществојасыс прӧчент ԍерԏіыс, топԉівојас ас костын мӧԁа-мӧԁԍыныс зев јона торјалӧны. Табԉіцаын петкӧԁлӧма составсӧ разнӧј ԍікас топԉівојаслыԍ.
Лыԁпассӧ боԍтӧма шӧркоԃԃемӧс, сывӧсна, мыј трунԁа ізшом, антраціт ԁа с. в. состав ԍерԏі оз пыр ӧткоԃӧԍ овлыны.
| ТОПԈІВОЛӦН ԊІМ | Прӧчент кутӧм | |||
| Угԉероԁ | Воԁороԁ | Кіслороԁ | Азот | |
| Кос пес | 50 | 6 | 43,7 | 0,3 |
| Трунԁа | 58 | 6,2 | 34,2 | 1,6 |
| Руԁшом | 68,5 | 5,5 | 25 | 1 |
| Ізшом | 85 | 5,4 | 8,5 | 1,1 |
| Антраціт | 95 | 2 | 2 | 1 |
Муыԍ перјан шомјас артмӧмаӧԍ быԁмӧгјасыԍ (раԍԏеԋԋӧјасыԍ) ва улын, ԉібӧ пыԁын мупіын, сынӧԁ інмытӧг наԇӧн сіԍмӧмыԍ. Трунԁа артмӧма ԋур пыԁӧсын ԋурвывса ԋіщ сіԍмӧмыԍ. Унҗык ізшомыс артмӧма зев важԍа быԁмӧгјасыԍ, тајӧ быԁмӧгјасыс му пласт улӧ веԍкалӧмаӧԍ ԁа сынӧԁ інмытӧм інын ізмӧмаӧԍ. Сіԍмӧмыԁ сынӧԁ тырмытӧмінын мунӧ сіԇ, мыј воԁороԁ ԁа кіслороԁ раԍԏіԏеԉнӧј вешществоыԍ торјалӧны вакоԃӧн, ԉібӧ угԉероԁкӧԁ ӧтлааԍӧмӧн металл-коԃӧ пӧрӧны, а коԉасыс пыр воԇӧ озырмӧ угԉероԁӧн. Тајӧ раԍԏіԏеԉнӧј вешществолӧн угԉероԁӧн озырмӧмыс пріроԁаын мунӧ вывті ԋӧжјӧн. Сіԇ-кӧ унҗык ізшомјасыс завоԃітчӧмаӧԍ артмыны зев важԍаԋ, кор му вылын војтыр ез-на вӧвны, і став раԍԏіԏеԉнӧј і жівотнӧј мірыс-на вӧлі мӧԁнога ӧніја ԍерԏі. Сек вӧлӧм зев гырыԍ чоԇув-коԃ гагјас олӧны ԁа быԁмӧны пу суԁта паперӧг (папороԏԋік) турунјас.
Ізшом овлӧ уна сорт. Ӧԏі ԍікас ізшомјас кутӧны ас пыщкын унҗык угԉероԁ, ещаҗык ковтӧм пороԁајас, а мукӧԁјас ещаҗык угԉероԁыс, а унҗык ковтӧм вешществојасыс. Кор шом пыщкын унҗык ковтӧм пороԁајас, а ещаҗык угԉероԁ, тащӧм ізшомыс еща ԍетӧ шоныԁсӧ. Тащӧм топԉівоыԁ транспортын ԁа завоԁјасын прӧста ԁонԍӧԁӧ топԉіво ԍерԏі рӧскӧԁ, хоԅајство бокԍаԋ абу зев выгоԁнӧ. Но тащӧм топԉівојастӧ качество бокԍаԋ поԅӧ озырмӧԁны.
Улын качествоа ізшомлыԍ сотчан прӧчентлыԁ соԁтӧны мехаԋіческӧј ԁа хіміческӧј способјасӧн. Мехаԋіческӧј способ овлӧ тащӧм: бӧрјӧм местаын, ваӧн мыԍкӧны ԁа коԍтӧны шомтӧ. Шом-кӧ кӧсјӧны озырмӧԁны, первој ԁрӧбітӧны нарошнӧј машінаӧн, а бӧрын сіјӧ ваӧн мыԍкӧны. Ва торјӧԁӧ мукӧԁ пороԁајассӧ: ковтӧм пороԁајас шомыԍ ԍӧкыԁҗыкӧԍ, сывӧсна пукԍӧны ва пыԁӧсӧ, а чістӧј шомторјас коԉӧны ва вылын.
Мыԍкӧм, ԁрӧбітӧм шом пыщкын унҗык лоӧ сотчан вешществојас, а ещаҗык ковтӧм пороԁајас. Ӧні емӧԍ-ԋін ізшомјас сотчан маԏерјалјасӧн озырмӧԁан завоԁјас. Опытјас петкӧԁлӧны, мыј антраціт піын пӧім 16,3 прӧчент, шоныԁ ԍетанлун шӧркоԃԃем — 6700 калоріј. Нарошнӧј установка пыр леԇӧм бӧрын шоныԁ ԍетанлун вермӧ лоны 8300 калоріјӧԇ.
Амерікаын јона паԍкалӧма лыаӧн ԁа сынӧԁӧн шом озырмӧԁанног, шомыԍ ковтӧм пороԁајас торјӧԁӧмӧн. Тащӧм амерікаса шом озырмӧԁан установкаыԁ ԋеуна мунӧ ваӧн пукԍӧԁӧмӧн чіԍԏітӧм ноглаԋ, сӧмын ва пыԃԃі тан отсаԍӧ сынӧԁ. Ізшом лыва-коԃа ԁрӧбітӧма, а сеԍԍа нарошнӧј сынӧԁ пӧԉтан пушканӧн пӧԉтӧны шом-лыа вылӧ, шом таԇ торјалӧ ԍӧкыԁ, ковтӧм пороԁајасыԍ.
Установкасӧ вӧлі Амерікаын лӧԍӧԁӧма 1930 воын, Пенԍіԉваԋіјаын. Озырмӧԁӧмӧн верміс соԁны топԉіволӧн шоныԁ ԍетӧм 2–7 прӧчентӧԇ.
Міјан СССР-ын — соціаԉізм стрӧітан странаын быԁ овмӧс јукӧԁ кыптӧ зев гырыԍ ӧԁјасӧн. Тајӧ міјан воԇын сувтӧԁӧ зев ыҗыԁ мог — раціонаԉнӧја, хоԅајственнӧја віԇны муыԍ перјӧм топԉівојас.
Озырҗык, вылынҗык качествоа ізшомјаскӧԁ, руԁајаскӧԁ колӧ щӧщ іспоԉзујтны улынҗык качествоа руԁајас ԁа ізшомјас. Тајӧ поԅас олӧмӧ пӧртны сек, кор бура лоӧ пуктӧма улын качествоа топԉівојаслыԍ сотчан својствосӧ кыпӧԁан промышԉенноԍт.
Міјан СССР-ын топԉіво озырмӧԁан вопросӧн заԋімајтчӧ Механобр (
Кіԅӧр топԉівојасӧн шуӧны: ԋерп, ізшомԍір ԁа слаԋец ԍірјас, мазут, караԍін ԁа с. в. Ԋерп, кыԇ топԉіво, мӧԁіс јона перјыԍԍыны, кор XIX нем помын ԋемецкӧј інжеԋер Ԃіԅеԉ ізобреԏітіс ԏепловӧј ԁвігаԏеԉ, коԁі уҗавны завоԃітчіс ԋерпӧн ԁа ԍетны унҗык шоныԁсӧ парӧн уҗалан машінајасӧн ԁорыԍ.
Ԃіԅеԉ коԃ ԁвігаԏеԉјасыԁ уҗалӧны бенԅін ԁа караԍін вылын, бергӧԁлӧны автомобіԉјас, аеропланјас, тракторјас ԁа танкјас. Тавӧсна ԋерп јона віԇԍӧ војна вылын. Меԁым жугӧԁны прӧԏівԋікӧс ԁа кущӧм ԋібуԃ местаӧ кӧ колӧ унҗык арміја регыԁа каԁӧн шыбытны, тајӧ поԅӧ вӧчны автомобіԉјасӧн, коԁјас уҗалӧны кіԅӧр топԉіво вылын. Ԋерп сіԇ жӧ колӧ броԋеноԍецјаслы, поԁвоԁнӧј лоԁкајаслы, танкјаслы, брӧԋевӧј автомобіԉјаслы, аеропланјаслы.
Ԋерплӧн мірнӧј хоԅајственнӧј овмӧсын, а сіԇ-жӧ і војеннӧј ԏехԋікаын зев ыҗыԁ значеԋԋӧыс ԁа коланлуныс. Кор ԏехԋікаын пыщкӧсын сотчан (
Воыԍ-воӧ ԋерп муыԍ перјӧм ԁа віԇӧм соԁӧ. Ԋерп вӧсна вермаԍӧны Ангԉіја, Амеріка ԁа мукӧԁ капітаԉіԍԏіческӧј странајас. Ԋеважӧн на вӧлі восстаԋԋӧ Мекԍікаын ԁа Перԍіјаын, тані помкаыс вӧлі капітаԉістјаслӧн ԋерп рајон вылӧ горшаԍӧмын. Баку вӧсна чорыԁа первојја војас (1918–19 војасӧ) лоі вермаԍны Сӧвет влаԍтлы капітаԉістјас ԃержавајас горшаԍӧмкӧԁ. Ԋерп запасјас тырмытӧм вӧсна, капітаԉіԍԏіческӧј госуԁарствојас кыјӧԁӧны быԁлаыԍ сӧрвітны војна ԍілаӧн ԋерпӧн озырҗык рајонјас.
Ԋерп вылӧ ԁа ԋерпыԍ перјӧм прӧԁуктајас вылӧ коланлун соԁӧ, но сіԇ таԇ ԋерп віԇны оз поԅ: запас ԋерплӧн абу помтӧм. Міјан СССР-ын таԇ-кӧ мӧԁам быԁ во рӧскоԁујтны, тырмас сӧмын 70–75 во кежлӧ, а САСШ-лӧн сӧмын 15–16 во кежлӧ. Тајӧ зев ԍерјознӧј вопрос, щӧктӧ ԁумыштны, мыјӧн еԍкӧ ӧні поԅас вежны ԋерптӧ.
Та ԍерԏі-ԋін міјан ӧні емӧԍ гырыԍ вермӧмјас.
Ӧні тӧԁмалам, мыј ізшом коксӧ пӧртігӧн кокс ԁа сотчан газјас пӧрӧны кіԅӧр прӧԁуктӧ — ԍір-коԃ вешществоӧ. Тајӧ ԍірԍыс воԇӧ переработка нуӧԁӧмӧн поԅӧ торјӧԁны ещаԋік выј-коԃ сотчан вешщество.
Ісԍԉеԁоваԋԋӧјас петкӧԁлӧны, мыј тащӧм маслӧсӧ поԅӧ унҗык перјыны, кор вӧчан перегонка коксујтчан ԏемпература ԁорыԍ улынҗык ԏемператураын. Таԇ-жӧ вермӧны сотны мукӧԁ ԍікас сотчан кіԅӧр выјкоԃ вешществојас.
Перегонка пыр ізшомыԍ вӧтлӧм выјјас состав ԍерԏі ԁа качество ԍерԏі матыԍмӧны пріроԁнӧј ԋерплаԋ: тащӧм выјԍыс поԅӧ перјыны бенԅін, караԍін ԁа мавтчан маԏерјалјас.
Тан-жӧ колӧ шуны, мыј прӧстӧј шомјасыԍ кіԅӧр сотчан петас лоӧ еща, меԁԍа уна массаыс шомлӧн коԉӧ коксӧ.
Зев ценнӧј ісԍԉеԁоваԋԋӧ та ԍерԏі вӧчіс ӧԏік ԋемецкӧј учонӧј — Фріԁріх Бергіус. Сіјӧ урчітіс, мыј шомыԍ поԅӧ перјыны прамӧј ԋерп, ԁај уна. Бергіус таԇ інԁіс, мыј шом колӧ шонтыны 450–470 граԁусӧԇ 200–250 воԁороԁ атмосфера ԉічкӧм улын. Таԇі ізшом уԁајтчӧ пӧртны 40–50 прӧчент мынԁа кіԅӧрӧ. Ізшомыԍ вӧчӧм кіԅӧр ԋерп поԅӧ пӧртны і бенԅінӧ щӧщ, шом вес ԍерԏіыс бенԅін петӧ 15–20 прӧч. мынԁа.
Ӧні Куԅԋецкӧј баԍԍејныԍ аԁԇісны ԇік мӧԁнога својствоа ізшом, коԁјас шуԍӧны „сапрофеԉԉевӧј шомјасӧн“. Тајӧ шомјасыԍ прӧстӧј перегонкаӧн, лабораторіјаын поԅӧ перјыны 30–60 прӧчентӧԇ ԍір, а мі шулім-ԋін, мыј тајӧ ԍірыс својство ԍерԏіыс зев јона матыԍмӧ ԋерпӧ. Сіԇ-жӧ тајӧ ізшомԍыс 450–470 граԁусӧԇ шонтӧмӧн ԁа воԁороԁ 200–250 атмосфера ԉічкӧм улын уԁајтчіс перјыны бенԅін.
Пріроԁнӧј ԁа іскусственнӧј ԋерп піын бенԅін кынԇі ем ԍӧкыԁ маслӧјас, кытыԍ нӧшта поԅӧ перјыны крекінг способ ԍерԏі соԁтӧԁ бенԅін.
Та ногӧн бенԅін поԅӧ перјыны сапрофеԉевӧј ізшомыԍ 18–20 прӧчент гӧгӧр.
Ӧні угоԉнӧј інԍԏітут лабораторіјаын лоі разработајтӧма выԉ нога способ; поԅӧ шомыԍ сразу перјыны бенԅін 23–25 прӧчент мынԁа, ізшом масса ԍерԏі. Та ногӧн сапропеԉевӧј шомыԍ перегоԋајтӧны бенԅін 15–20 атмосфера ԉічкӧм улын, 400–450 граԁус ԏемпература ԁырјі.
Шомыԍ кіԅӧр топԉівотӧ Бергіусыԁ гіԁріроваԋԋӧ способӧн завоԃітліс вӧчны 1913 воын-на, но гырыԍ капітаԉіԍԏіческӧј објеԃіԋеԋԋӧјас, меԁым ез ло ԋерп проізвоԁстволы конкурент, ез леԇны тајӧ ізобреԏеԋԋӧлы паԍкавны.
Меԁԍа-ԋін јона тащӧм проԏіворечіјӧыс капітаԉізмлӧн тыԁовтчісны мірӧвӧј кріԅіс ԁырјі. 1932 воԍа „Бергбац“ журнал 1 нумерын, профессор Ламбріс ԁоклаԁ ԍерԏі, шуісны капітаԉістјас таԇі, мыј Гермаԋіјаын іскусственнӧј топԉіво вӧчӧны ԁа став ԋерп вӧчан проізвоԁстволыԍ планјассӧ мірпаԍтаԍыс ԇугӧны.
Со кущӧма ыҗыԁ барыш бӧрԍа вӧтчыԍ капітаԉістјаслы выԉнога ізобреԏеԋԋӧыԁ воӧ ԍӧлӧм выланыс. Најӧ разбојԋікјас-моз ԁона топԉівојас муыԍ гуԍалӧны, а ԁона топԉівосӧ економітӧм вӧсна оз тӧжԁыԍны.
Міјан СССР-ын, соціаԉізм стрӧітан странаын, абу тащӧм поԉіԏікаыԁ. Мі быԁног кыпӧԁам-раԅвівајтам ԏехԋіка ԁа вӧчам економіја. Ԋерп промышԉенноԍтыԁ міјан мыј вермӧ раԅвівајтчӧ, а оз сувт мукӧԁ госуԁарствојасын-моз.
Сӧветскӧј госуԁарство іспоԉзујтӧ соціаԉіԍԏіческӧј овмӧсын наукалыԍ ԁа ԏехԋікалыԍ опытјас ԁа ԁоԍԏіжеԋԋӧјассӧ, кыԇ топԉіво економітӧм ԍерԏі, сіԇ жӧ і мукӧԁ ԁона металлјас економітӧм ԍерԏі.
Ӧні сувтӧԁӧма мог — Асыввыв ԁа Рытыввыв Ԍібырын завоԃітны вӧчны кіԅӧр топԉіво ізшомыԍ. Оз-жӧ поԅ став страна паԍта Ԍібырӧ і Шӧр Аԅіјаӧ бакуса ԋерп новлӧԁлыны, кор поԅӧ места вылын перјыны.
Геԋераторнӧј газ вӧчԍӧ газогеԋераторјасын. Схема газогеԋераторлыԍ ԍетӧма 95-ԁ ԍерпасын. Газогеԋератор — җуҗыԁ пач, пыщкӧсас „Ԁ“ шахта течӧма огԋеупорнӧј кірпічыԍ. Улыс ԁорас газогеԋераторлӧн ем решетка-колосԋік „Б“. Шом сӧвтчӧ вывԍаԋ „С“ пыр, коԁі вывԍаԋ вевԏԏыԍԍӧ нарошнӧј вевтӧн. Ӧзтӧм решетка ԁінын шом сотчӧ ԁа пӧрӧ угԉекіслӧј газӧ, сеԍԍа тајӧ мунӧ шом слӧј пыр шахтаті. Угԉекіслӧј газ мунігас ԍетӧ асԍыс кіслороԁ пајсӧ шом сотчӧм вылӧ, а коԉӧ коԉмӧԁан газ, коԁі петӧ „Ԁ“ труба пыр сотчанінӧ. Шомсӧ сотӧм вылӧ геԋераторӧ леԇԍӧ сынӧԁ, а оз чістӧј кіслороԁ. Азот кынԇі лоӧ сорӧԁ (лыԁыс сылӧн 60 кымын прӧчент). Азот кынԇі геԋераторнӧј газын ем мукӧԁ сорӧԁјас: угԉекіслӧј газ, воԁороԁ, валӧн ру ԁа мукӧԁ газјас. 96-ԁ ԍерпасын петкӧԁлӧма геԋераторнӧј газлыԍ составсӧ.
Воԃаннӧј газ артмӧ ԁонӧԁӧм шом пыр ва леԇӧмӧн. Вылын ԏемпература ԁырјі ва ԍетӧ асԍыс кіслороԁсӧ шомлы, сек артмӧ коԉмӧԁан газ. Кіслороԁ ԍетӧм бӧрԏі, коԉас воԁороԁыс сорлаԍӧ коԉмӧԁан газкӧԁ. Тајӧ лоӧ зев бур сотчан маԏерјал — воԃанӧј газ (ва газ). Воԃанӧј газыԁ, ас піын унҗык кутӧм вӧсна, ԍетӧ унҗык шоныԁтӧ геԋераторнӧј газ ԁорыԍ. Но воԃанӧј газ перјӧм сувтӧ ԁонӧнҗык геԋераторнӧј газыԍ.
Ԏеплотворнӧј способноԍт 1 кубіческӧј метр воԃанӧј газлӧн 3000 калоріј гӧгӧр; геԋераторнӧј газлӧн сӧмын 1000 калоріј гӧгӧр. Кӧԏ і геԋераторнӧј газлӧн ԏеплотворнӧј способноԍт абу вылын, геԋераторнӧј газ ас ԁонтӧмлун вӧснаыс віԇԍӧ зев уна ԍікас проізвоԁствојасын, кӧн уҗалігӧн колӧ пыр ӧткоԃ ԏемпература, шуам кӧԏ уклаԁ кіԍтан ԁа сԏеклӧ вӧчан проізвоԁствојасын. Воԃанӧј газыԁ мунӧ сещӧм проізвоԁствоын, кӧн колӧ јона шонтыны, шуам кӧԏ ԍӧкыԁа сылан металлјас сывԁанінын ԁа емаԉјас вӧчанінын, коԁӧн вевԏԏӧны кӧрт ԁозмукјас.
Ԏехԋікаын віԇԍӧ сіԇ-жӧ і „сора газ“ — ԍмеԍ геԋераторнӧј газлӧн ԁа воԃанӧј газлӧн. Сора газ вӧчԍӧ геԋераторнӧј пачын-жӧ, кытчӧ сынӧԁкӧԁ щӧщ пӧԉтӧны сымынԁа ва ру, меԁым шом јонҗыка ԁоналас.
Ӧні СССР-са шом промышԉенноԍт воԇын сулалӧ зев ыжыԁ мог, шомјасыԍ газјас перјӧм ԍерԏі. Та јылыԍ 1913 воын-на, Ԉеԋін гіжліс: „кущӧм ыҗыԁ побеԁа лоі ԏехԋікаын ангԉіјаса хімік Рамԅејлӧн открыԏԏӧ бӧрын“.
Газогеԋераторјас пыр шом поԅӧ пӧртны газјасӧ; Рамԅеј воԍтіс сещӧм тор, мыј шом поԅӧ пӧртны газјасӧ му пыщкын, места вылас, шомсӧ перјытӧг-на, а таԍаԋ газсӧ сеԍԍа поԅӧ нуӧԁны топкаӧ.
Капітаԉіԍԏіческӧј странајас тащӧм могӧн ез вермыны справітчыны. СССР жӧ завоԃітчӧ-ԋін збыԉыԍ (
1) Тајӧ прӧстмӧԁас уна ԍурс шахтаын уҗалыԍӧс сӧкыԁ му пыщкӧсса уҗыԍ, 2) шом запас тајӧ способнас міјан соԁӧ: газ перјыны поԅӧ вӧсԋі шом пластјасыԍ, коԁі 0,5 метрыԍ вӧсԋіԁҗык. Сіԇ-жӧ ԋајта ізшом пластјас поԅӧ ԇоԋнас іспоԉзујтны, коԁјас ӧнӧԇ ԋӧԏі-на ез разрабатывајтчыны, а запасыс тајӧјаслӧн ӧԏі Ԁонбассын лыԃԃыԍԍӧ 12 міԉԉарԁ тонна гӧгӧр, 3) ӧні, кор вылын напражеԋԋӧа еԉектріческӧј токјас вермам ԍетны ԋекымын ԍо кілометра сајӧ, поԅас ӧԁјӧнҗык СССР-са овмӧссӧ еԉектрофіцірујтны, 4) такӧԁ щӧщ ізшомыԍ ԍір ԁа мукӧԁ прӧԁуктјас перјӧм ԍетас бур сырјӧвӧј база ԁа кыпӧԁас міјанлыԍ хіміческӧј промышԉенноԍт, 5) кухԋа берԁӧ тајӧ газлыԍ вынсӧ іспоԉзујтӧм кокԋӧԁас уҗ нывбабајаслыԍ, мезԁас најӧс кухԋа берԁӧ кӧртаԍӧмыԍ.
§ 49. Топԉіво сотӧм, топкајас вӧчӧм
Ӧтмынԁа, ӧткоԃ качествоа топԉівоыԍ поԅӧ унҗык, а поԅӧ і ещаҗык перјыны шоныԁ. Тан вот мыј зев јона ворсӧ, кущӧм пачын (топкаын) сотан топԉівотӧ ԁа кущӧм топкалӧн устројствоыс. Керкаса пачын (віԇӧԁ 97-ӧԁ ԍерпасыԍ) шоныԁ газјас лоӧны пес сотчігӧн, чукӧрмӧны куԅ каналјасӧ — щын бергӧԁчанінјасӧ. Кор шоныԁ мунӧ щынбергӧԁчанінјасті, шонтӧ пачлыԍ ԍԏенјассӧ. 97-ԁ ԍерпасын ԍетӧма пачлыԍ сувтса вунԁӧс, петкӧԁлӧма щынбергӧԁчанінјас. Пач ԍԏенјас шоналӧны пач ломтыԍігӧн, ԋӧжјӧ ԍетӧны асԍыныс шоныԁ, но бура ԁыр кутӧны керкаын ӧткоԃ ԏемпература.
Меԁым пач бура ломтыԍіс, колӧ меԁ вӧлі бура трубаыс кыскӧ, сынӧԁыс ветлӧ. Ломтігӧн, меԁым јонҗыка пырас сынӧԁыс, пачлыԍ вомсӧ воԍтӧны. Пес ломԇӧм бӧрын, пач трубаын бура мӧԁас сынӧԁ ветлыны. Меԁым сынӧԁ пырӧм бурҗыка регуԉірујтны, пачвом тупкӧны. Кор пырӧ вывті уна сынӧԁ, сек сотчӧмыс мунӧ вывті ӧԁјӧн, і пачыԁ ԍетӧ шоныԁтӧ ещаҗык. Тајӧ сы вӧсна, мыј унҗык шоныԁыԁ мӧԁас мунны трубаті ԉішнӧј сынӧԁ шонтӧм вылӧ.
Сынӧԁыԁ-кӧ пачаԁ оз тырмы, бара-жӧ абу бур. Топԉіво оз вермы помӧԇ сотчыны ԁа трубаті мӧԁас мунны сотчытӧг сещӧм проԁуктјас, коԁјас артмӧны кос пес перегоԋајтігӧн, а сіԇ-жӧ артмӧ уна са ԁа коԉмӧԁан газ. Кор пач трубаті петӧ југыԁ ру-щын, тајӧ петкӧԁлӧ, мыј щынкӧԁ сынӧԁӧ щӧщ прӧста мунӧ ԍіра вешществојас топԉівоыԍ, а ԍӧԁ щын петкӧԁлӧ, мыј сотчан вешществојасын ем зев уна са.
Ломтыԍігӧн колӧ старајтчыны, меԁым топԉіво сотчігӧн лоі сӧмын угԉекіслӧј газ, но меԁ ез ло коԉмӧԁан газ, а мӧԁ-кӧ, меԁ ԇікӧԇ топԉіво, ԇоԋнасӧн сотчіс.
1 кілограмм чістӧј угԉероԁ угԉекіслӧј газӧԇ сотчігӧн, петӧ шоныԁ 8000 калоріј гӧгӧр, а коԉмӧԁан газӧԇ сотчігӧн петӧ сӧмын — 2400 калоріј, пӧшԏі 3½ мынԁа ещаҗык. Сіԇ-жӧ уна-коԃ шоныԁ прӧста вошӧ кор уна петӧ са ԁа ԍіра вешществојас, сы вӧсна, мыј шомлӧн ыҗыԁ јукӧԁ оз сотчы ԇікӧԇсӧ.
Кор топԉівоыԁ ԇікӧԇ оз сотчы тајӧ убытка вајӧ. Та вӧсна колӧ бура регуԉірујтны топԉіво сотігӧн сынӧԁ локтӧм. Меԁԍа-ԋін гортса хоԅајствоын топԉівоыԁ пӧшԏі ԋекор оз вермы ԇікӧԇ сотчыны пачын он-кӧ ԍуј ԉішнӧј сынӧԁ сотчӧмлы отсӧг вылӧ.
Меԁым ԇоԋнас сотны топԉіво ԁа ԇікӧԇ сотчіс, колӧ пачӧ соԁтӧԁ леԇны прімернӧ 1,5 пӧв унҗык сынӧԁсӧ, мыјта збыԉыԍсӧ вермӧ пачӧ сынӧԁыс асвӧԉаԍыс вонысӧ. Щынын угԉекіслӧј газкӧԁ щӧщ ем нӧшта ԉішнӧј сынӧԁса кіслороԁыс ԁа став сынӧԁыслӧн азотыс. Тајӧ ставыс мунӧ труба пыр.
Прамӧј пачјасӧ та вӧсна лӧԍӧԁӧны увԍаԋыс решетка — кӧлӧԍԋік, та вылын пескыс і ломтыԍӧ. Сынӧԁыԁ тащӧм пачаԁ локтӧ увԍаԋ, біыԁ быԁлаті ӧтмозаҗык ԁа рӧвнӧјҗыка сотчӧ. Сынӧԁлы пырны кӧлӧԍԋіклӧн костјас (зазорјас) колӧны сы ыҗԁаӧԍ, меԁым сы пыр ез гылавны шомторјас, а пӧімыс меԁ вӧлі бура увлаԋ ісковтӧ, сеԍԍа меԁ сіјӧс поԅӧ вӧлі частӧҗык, регыԁӧнҗык чіԍԏітны.
Колоԍԋікјастӧ меԁԍасӧ вӧчӧны чугуныԍ. Колоԍԋік костјассӧ вӧчӧны сы ԍерԏі, кущӧм топԉівоӧн пач ломтыԍӧ. Ізшом сотан пачлы решетка овлӧ аслыс ԍікас, трунԁалы аслыс ԍікас, і руԁ шомлы бара-жӧ аслыс ԍікас.
Кухԋаса пԉітаын (98-ԁ ԍерпас) топԉіво пуктыԍԍӧ колоԍԋіковӧј решетка „А“ вылӧ. Сотчӧмыԍ артмӧм вешществојас петӧны щын петан інті стрелкаӧн інԁӧм тујӧԁ. Лоӧм шоныԁлӧн ӧԏік јукӧн мунӧ „В“ чугун пԉіта шонтӧм вылӧ, а ӧстаԉнӧј шоныԁ јукӧԁыс мунӧ „С“ пӧртјӧ ва шонтӧм вылӧ, ԉібӧ ԁуховкаӧ. Ԁымохоԁыԍ пӧԁансӧ воԍтавлӧмӧн ԁа ԍіпталӧмӧн, поԅӧ газкӧԁ сотчігӧн лоӧм вешществојас веԍкӧԁны ԁуховка улӧ, ԉібӧ пӧрт улӧ.
Парӧвӧј пӧрт шонтан пачјас унҗыкыс ломтыԍԍӧны шомӧн, шомсӧ зырјӧн пачӧ којалӧны. Парӧвӧј пӧртлы колӧ зев ыҗыԁ шоныԁ. Кочегарлы тані колӧ уҗавны зев ӧкуратнӧја і топԉіво колӧ шыблавны ӧԁјӧн ԁа ӧтмоза, меԁым ломтыԍан ӧԇӧс воԍтавлігӧн ԉішнӧј сынӧԁ ез веԍкав ломтыԍанінӧ і меԁым топԉіво сотчіс пыр ӧткоԃа. Топԉіво пачӧ којалӧм бӧрын, пырыԍ-пыр-жӧ колӧ ԁымохоԁјасыԍ пӧԁанјас воԍтыны (меԁым топԉіво шыблалігӧн ыҗԁӧԁны сынӧԁ локтан роԅјас), меԁым кыскӧмыс лоіс ыҗыԁҗык, пачӧ унҗык сынӧԁыс локтіс.
Бӧрын топԉіво сотчӧм ԍерԏі пыр ԋӧжјӧԋікӧн пӧԁанјасӧн сынӧԁ локтанінјас колӧ ԇоԉԁӧԁны. Кыԇі сотчӧмыс мунӧ пачын, віԇӧԁӧны нарошнӧј, ԇоԉаԋік вӧчӧм ӧшіԋті, коԁӧс піԍкӧԁӧма топка ӧԇӧсӧ. Мукӧԁ пӧртјасын емӧԍ нарошнӧј пріборјас, меԁым ісԍԉеԁујтны газјаслыԍ составсӧ, коԁјас петӧны трубаыԍ. Кор кочегар уҗалӧ тӧлкӧн, петан газјас піын колӧ лоны 15 прӧчент гӧгӧр угԉекіслӧј газ ԁа 5–8 прӧч. гӧгӧр кіслороԁ, а коԉмӧԁан газлы ԇік оз ков лоны прамӧј кочегар кіпоԁулын.
Јонҗыка усовершенствујтӧм пачјасын (топкаын) овлӧ ступеԋа соԁ-коԃ колоԍԋікјас (інԁӧма 99-ԁ ԍерпасын), ԉібӧ пыр мунана колосԋікјас (кыԇі інԁӧма 100-ԁ ԍерпасын). Тајӧјас кынԇі, емӧԍ і мукӧԁ ԍікас пачјас.
Ступеԋа колоԍԋікјаса пачӧ топԉіво сӧвтчӧ вывԍаԋ, сеԍԍа топԉівоыс ачыс ԋӧжјӧԋікӧн летчӧ увлаԋ. Шлак кіԍԍӧ воԁса колоԍԋікјас пыр, коԁі улынҗык пукалӧ. Топԉіво сӧвтӧм мунӧ ԁугԁывтӧг і сотчӧмыс мунӧ пыр ӧткоԃа (равномернӧја).
Пырмунана колоԍԋікјас вӧчԍӧны помтӧм „А“ ԉента моз (віԇӧԁ 100-ԁ ԍерпасыԍ). Кӧрт ԉента вӧчӧма кӧрт плаԍԏінка торјасыԍ ԁа бергалӧ зубчатӧј (піԋа) „А“ ԁа „В“ кӧԉӧсајас вылын. Топԉіво сӧвтчӧ колоԍԋік вылӧ ԁа ԉента бергӧԁчӧмкӧԁ мунӧ пачӧ „С“ каналті. Мехаԋіческӧј топкајасын ізшом сотігӧн міјан СССР-ын паԍкалӧма меԁԍасӧ чеп решеткаа пачјас (топкајас).
Кіԅӧр топԉіво сотігӧн, пач (топка) пыԃԃі, прімеԋајтчӧ разнӧј ԍікас форсункајас.
Меԁԍа прӧстӧј форсунка петкӧԁлӧма 101-ԁ ԍерпас вылын. Веԍкыԁвыв трубаті пырӧ ԋерп, ԉібӧ мазут, а улыс трубаті пырӧ топӧԁӧм (сжатӧј) сынӧԁ, ԉібӧ ва ру, коԁі бусӧ пӧртӧ „А“ трубкаыԍ петігӧн ԋерп ԉібӧ мазут.
Емӧԍ і форсункајас шом пыԅ поԉтӧм вылӧ. Бусӧ пӧртӧм топԉіво сотчӧ ӧԁјӧнҗык ԁа јонҗыка чорыԁ кусӧка топԉіво ԁорыԍ.
Кыԇі вӧчӧма топка ԁа кыԇі мунӧ сотчӧм, колӧ хіміјалыԍ ԁа фіԅікалыԍ законјас тӧԁны ԁа тајӧ тӧԁанлунсӧ пракԏікаын прімеԋајтны кочегарлы. Кочегарлӧн уҗ абу сӧмын пач ԁа коԏол пӧраԁокын кутны, но сіԇ-жӧ і ԋеԍчастнӧј случајјасыԍ віԇӧм ԁа топԉіво економітӧм. Бура асԍыс уҗ тӧԁыԍ ԁа сознаԏеԉнӧј кочегар вермас ԍетны зев ыҗыԁ економіја топԉіво віԇӧм-економітӧмын.
СССР-са ВСНХ лыԁпасјас петкӧԁлӧны, мыј ӧԏік промышԉенноԍтыс 1931 воын сотіс 30–10 проч. мынԁа нормаыԍ унҗык шом ԁа ԋерп; транспортын ԉішнӧј запас віԇӧм лыԁпасјас тащӧм кымын-жӧ. Тајӧ петкӧԁлӧ, мыј ԉока-на віԇӧԁам еԋергіја економітӧм вылӧ. Топԉіво економітӧм вылӧ мі, кыԇік колӧ, ег-на кутчіԍлӧ. Зев-на уна топԉіво міјан мунӧ прӧста ԉока уҗалӧм вӧсна: сорԏірујтігӧн, новлӧԁлігӧн, сӧвтігӧн ԁа самӧј ломтыԍігас.
Ӧԏік промышԉенноԍтын, РКІ арталӧм ԍерԏі, топԉівосӧ ԉока рӧскоԁујтӧмыԍ 1928/29 воӧ, 300 мԉн. шајт ԁон, 30 мԉн. тонна ԉішнӧј сотӧма. А мыјԁа вошӧ кӧрттујјас вылын, воԁнӧј, автотракторнӧј транспортын ԁа коммунаԉнӧј хоԅајствоын! Ӧԏік транспортас топԉіво сотӧмыс мунӧ 20–25 прӧч. кымын став топԉіво перјӧм запасԍыс. Ті арталӧ, таԇ-кӧ воԇӧ мӧԁам уҗавны, мыјԁа лоӧ прӧста воштӧм еԋергіја топԉіво віԇӧмын вітвоԍа план меԁбӧрја војасӧ, кор топԉіво мӧԁас перјыԍԍыны — 170 мԉн. тонна гӧгӧр. Тајӧ-кӧ прӧста шыблаԍан топԉівосӧ вермам економітны, зев уна среԁство вермам економітны ԁа выԉ фабрік-завоԁјас лӧԍӧԁны.
Топԉіво економітӧм ԍерԏі вӧлі торја обрашщеԋԋӧ став хоԅајствеԋԋікјаслы, профсојузјаслы, робочӧјјаслы, ԏехԋікјаслы ԁа інжеԋерјаслы Госплан ВСНХ ԁа ВЦСПС ԋімԍаԋ, мыј колӧ зев чорыԁа коԍаԍны топԉіво рӧскоԁујтӧмын бесхоԅајственноԍт бырӧԁӧм вӧсна, пӧртны олӧмӧ СССР Госпланса топԉівнӧј конференціјалыԍ шуӧмсӧ: „економіја поԁ вылын топԉіво кыпӧԁны 40 прӧчентӧԇ“.
Быԁ робочӧј, ԏехԋік, кочегар ԁа хоԅајствеԋԋік воԇын сулалӧ тајӧ ыҗыԁ могыс, меԁԍа-ԋін ӧні, кор мі вуҗам мӧԁ пјаԏіԉеткаӧ, кор топԉіво рӧскоԁујтны кӧсјам ԋекымын пӧв унҗык воԇԇа ԍерԏі.
12 ЗАԀАԊԊӦ. ХІМІЧЕСКӦЈ РЕАКЦІЈА
§ 50. 22 уҗ. Шоныԁ ԍетан ԁа шоныԁ боԍтан реакціја
Ковмасны пріборјас: пробіркајас, ԍпіртовка, кӧрт шщіпцы.
Ковмасны маԏеріалјас:
1. Пробіркаӧ кіԍтӧ ва ԁа ԍернӧј кіслота, васӧ ԋоԉ пӧв унҗык пуктӧ ԁа сорлавлӧ бура. Сетчӧ сеԍԍа чӧвтӧ ԋекымын цінк тор. Кор реакціја понԁас мунны јона-коԃ, інмӧԁчӧ кінаныԁ пробіркаӧ ԁа тӧԁмалӧ, мыј тајӧ реакціја ԁырјіыс збыԉыԍ петӧ шоныԁ.
2. Пробіркаӧ кіԍтӧ соԉанӧј кіслота ԁа сетчӧ чӧвтӧ ԋекымын тор мел ԉібӧ мрамор. Реакціја прамӧја мунны завоԃітчӧм мыԍԏі, тӧԁмалӧ кіӧн ԁозјӧ інмӧԁчӧмӧн, петӧ аԉі оз шоныԁыс?
3. Боԍтӧ магԋіј ԉенталыԍ ԋеыҗыԁ тор, кутӧ кӧрт шщіпцыӧн ԁа ӧзтӧ. Петӧ аԉі оз тајӧ реакціја ԁырјіыс шоныԁ? Мыј шоныԁ петӧм кынԇі, поԅӧ нӧшта магԋіј сотчӧмыԍ аԁԇыны?
4. Пробіркаӧ пуктӧ ԋеуна малахіт пыԅ (віж рӧма). Шонтӧ малахітсӧ пробіркаын ԋӧжјӧԋікӧн. Мыј лоӧ малахіткӧԁ? Кущӧм рӧма вешщество коԉӧ пробіркаӧ? Боԍтԍӧ аԉі петӧ тајӧ реакціја ԁырјіыс шоныԁыс?
5. Пробіркаӧ боԍтӧ ԋеуна
6. Боԍтӧ ԋеуна сахар пыԅ пробіркаӧ ԁа шонтӧ ԍпіртовка вылын. Шоныԁ боԍтӧмӧн аԉі шоныԁ вӧтлӧмӧн мунӧ тајӧ реакціјаыс?
Віԍтавлӧ аԍныԁ, кущӧм реакціја тӧԁанныԁ, коԁі шоныԁ ԍетӧмӧн мунӧ, і кущӧм реакціјајас шоныԁ боԍтӧны, тајӧ опытјасыԍ ӧтԁор.
Тајӧ опытјасыс петкӧԁлісны, мыј ӧԏік ԍікас хіміческӧј реакціјајас ԁырјі шоныԁыс петӧ, а мӧԁ ԍікас реакціја ԁырјі шоныԁыс боԍтԍӧ (поглошщајтчӧ).
Унҗык хіміческӧј сојеԃіԋеԋԋӧјас мунігӧн шоныԁыс петӧ, а ещаҗык хіміческӧј сојеԃіԋеԋԋӧ мунӧ шоныԁ боԍтӧмӧн.
Унаыԍ шоныԁ петӧмыс сещӧм чорыԁа мунӧ, мыј реакціјаыс мунӧ взрывӧн, угԉекіслӧј газ угԉероԁыԍ ԁа кіслороԁыԍ лоӧ біӧн ӧзјӧмӧн.
§ 51. 23 уҗ. Хіміческӧј еԋергіјалӧн мукӧԁ еԋергіјаӧ вуҗӧм
Ковмасны пріборјас: коԁјасӧс вӧлі інԁӧма 102 ԁа 103 ԍерпасын.
Маԏеріалјас: цінк кусӧкјасӧн ԁа сора ԍернӧј кіслота.
14-ӧԁ уҗын тӧԁмаԍім, мыј ԍера ԁа кӧрт мӧԁа-мӧԁ вылӧ ԃејствујтігӧн јона ԁоналӧны. Тані ԋе сӧмын шоныԁ но і југыԁ щӧщ петӧ. Сіјӧ-жӧ опытын ԍера ԁа цінк мӧԁа мӧԁ вылӧ ԃејствујтӧмыԍ, бара-жӧ чукӧрміс шоныԁ і југыԁ щӧщ — (ԍвет).
Шоныԁ ԁа југыԁ хіміческӧј реакціјајас ԁырјі овлӧ зев частӧ, тајӧјасӧс іспоԉзујтӧны уналаӧ. Та кынԇі хіміческӧј реакціја ԁырјі артмӧны і мукӧԁ ԍікас еԋергіјајас.
1. Лӧԍӧԁӧ прібор, кущӧмӧс інԁӧма 102 ԍерпасын. Шујгавыв бутылкаӧ пуктӧ цінк торјас ԁа кіԍтӧ ԋоԉ мынԁаӧн ваӧн сорлалӧмӧн ԍернӧј кіслота. Кор завоԃітчас петны воԁороԁ, шујгавыв бутылкасӧ тупкӧ пробкаӧн коԁі јітӧма кык јура бутылкакӧԁ. Кык јура бутылкаӧ кіԍтӧма ва. Ваыԁ пыр жӧ мӧԁас кајны куԅ ԍԏекԉаннӧј трубкаті ԁа кіԍԍыны вывса ԁозјӧ.
Танога хіміческӧј реакціјајас поԅӧ іспоԉзујтны мехаԋіческӧј вын пыԃԃі уҗ вылӧ.
2. Вочӧ прібор кущӧмӧс інԁӧма 103-ԁ ԍерпасын. Тајӧ пріборсӧ јітӧ гаԉванометркӧԁ. 103-ԁ ԍерпасса пріборыԍ магԋіталӧм стрелка мӧԁіс вӧрны-качајтчыны. Тајӧ стрелка качајтчӧмыс мӧԁас петкӧԁлыны, мыј сутуга куԅта локтӧ еԉектріческӧј ток.
Тајӧ опыт ԍерԏі, ԍернӧј кіслота ԁа цінк вылын лоі тӧԁмаԍӧма, кыԇ хіміческӧј еԋергіја вуҗӧ мехаԋіческӧј ԁа еԉектріческӧј еԋергіјаӧ.
Унҗык хіміческӧј реакціјајас ԁырјі пыр петӧ шоныԁ, но сіԇ-жӧ вермас лоны і мукӧԁ ԍікас еԋергіјајас.
§ 52. Хіміческӧј еԋергіја
Фіԅікјас зев уна опытјас бӧрын ԁокажітісны, мыј еԋергіјалӧн лыԁыс пыр овлӧ ӧтмынԁа, но ӧԏі ԍікас еԋергіја вермӧ пӧрны мӧԁ ԍікас еԋергіјаӧ: шоныԁ еԋергіја пӧрӧ еԉектріческӧј ԉібӧ мехаԋіческӧј еԋергіјаӧ, а мехаԋіческӧј еԋергіја еԉектріческӧј еԋергіјаӧ ԁа с. в.
Хіміческӧј реакціјајас ԁырјі торјалӧ шоныԁ, мехаԋіческӧј, еԉектріческӧј ԁа ԍветӧвӧј еԋергіја.
Та ԍерԏі мі вӧчам вывоԁ, мыј шоныԁ ԁа мехаԋіческӧј, еԉектріческӧј, ԍветӧвӧј еԋергіја пыр артмӧны кущӧм-кӧ мӧԁ ԍікаса еԋергіјаыԍ, коԁі олӧ вешщество пыщкын, но хіміческӧј реакціја ԁырјі пӧрӧ шоныԁ ԁа ԍветовӧј еԋергіјајасӧ. Тащӧм еԋергіјаыс шуԍӧ пыщкӧсса еԋергіјаӧн. Хімікјас таԇ шуӧны, мыј вешщество вермӧ ԍетны хіміческӧј еԋергіја.
Уна вешществојас (топԉіво, ԍојан, порох, ԃінаміт) сы вӧсна і зев коланаӧԍ, мыј на піын ем хіміческӧј еԋергіја. Сотчігӧн хіміческӧј еԋергіја петӧ (выԃеԉајтчӧ) шоныԁӧн ԁа југыԁӧн. Гаԉваԋіческӧј еԉементјасын ԁа аккумуԉаторјасын тајӧ еԋергіјасӧ поԅӧ вуҗӧԁны еԉектріческӧј ток еԋергіјаӧ. Топԉіволӧн хіміческӧј еԋергіјаыс новлӧԁлӧ парахоԁјас, паравозјас, бергӧԁлӧ станокјас фабрік-завоԁјасын, шонтӧ ԁа југԁӧԁӧ міјанлыԍ оланінјас. Ԍојанын ԇебԍӧм еԋергіја кутӧ пыр ӧтвыллаын ԏемпература міјан тушаын. Взрывајтчан вешществојаслӧн хіміческӧј еԋергіја ԍетӧ взрывјас, а тајӧ зев колантор промышԉенноԍтын ԁа војеннӧј ԏехԋікаын. Хіміческӧј еԋергіја, кыԇ і мукӧԁ ԍікас еԋергіјајас, зев кокԋіԁа ԇоԋнасӧн поԅӧ пӧртны шоныԁӧ.
Еԋергіјалыԍ хіміческӧј процессјас ԁырјі вежԍӧмсӧ мерајтӧны шоныԁ мерајтан јеԃіԋіцаӧн калоріјӧн.
Унҗык сложнӧј вешществојас артмӧны еԉементјасыԍ, шоныԁ петӧмӧн (
Ԍерԋістӧј кӧртын еԋергіја ещаҗык, ԍераын ԁа кӧртын ԁорыԍ, сы вӧсна, мыј ԍерԋістӧј кӧрт артмігӧн мыјкӧ мынԁа шоныԁ јукӧныс гуԍа еԋергіјаӧ пӧрӧ.
Но емӧԍ сещӧм сложнӧј вешществојас, коԁјас артмігӧн еԋергіјаыс боԍтԍӧ (поглошщајтчӧ). Тані шоныԁыс-ԋін пӧрӧ хіміческӧј еԋергіјаӧ. Тащӧм вешществојасын еԋергіја запасыԁ унҗык, сещӧм еԉементјас ԁорыԍ, кущӧмјасыԍ сіјӧ артмӧма. Тащӧм ԍама вешществојасыԁ-ԋін меԁԍа лоӧны вылын ԏемпература кыпӧԁӧмӧн.
Ӧніја каԁӧ хіміческӧј реакціјатӧ мортыԁ ас олӧмын ԁа промышԉенноԍтын вывті паԍкыԁа іспоԉзујтӧ, тајӧјаслыԍ ԍіласӧ реакціја пыр асколанінӧ веԍкӧԁлӧ.
Прімер пыԃԃі боԍтам морт олӧмыԍ меԁвоԇԇа хіміческӧј реакціја — бі перјӧм, біӧн вӧԃітчӧм. Меԁвоԇԇа јӧзӧс бі шонтіс, ԍојан сылыԍ ԋебԅӧԁіс, а ӧні бі ԍетӧ еԋергіја, бергӧԁлӧ машінајас, парахоԁјас, еԉектростанціјајас ԁа с. в.
ЈУАԌӦМЈАС 11 ԁа 12-ӧԁ ЗАԀАԊԊӦЈАС ԌЕРԎІ
1. Кымын ԍікас топԉіво тӧԁанныԁ?
2. Кыԇі ԁонјавԍӧ топԉіво хоԅајство бокԍаԋ?
3. Кыԇі поԅӧ озырмӧԁны улын качествоа топԉівојас?
4. Кущӧм значеԋԋӧ кіԅӧр топԉіволӧн нароԁнӧј хӧԅајствоын?
5. Кущӧм вермӧмјас СССР-ын кіԅӧр топԉіво перјӧм вӧчӧм ԍерԏі?
6. Кыԇік вӧчԍӧ геԋераторнӧј ԁа воԃанӧј газјас?
7. Мыј вӧсна воԃанӧј газ геԋераторнӧј газ ԁорыԍ ԁонаҗык сувтӧ?
8. Кущӧм шоныԁ ԍетан качество воԃанӧј ԁа геԋераторнӧј газјаслӧн мукӧԁ топԉіво ԍерԏі ԁа еԋергіја ԍерԏі?
9. Віԍталӧј, кыԇі лӧԍӧԁны бур пач (топка), меԁым ԉішнӧј топԉіво ез мун і шоныԁ уна ԍетіс?
10. Мыјӧн ӧткоԃыс самӧварын ԁа газогеԋераторын?
11. Мыјла топԉіво сотчігӧн ԁа шоныԁ вын кыпӧԁігӧн колӧны колоԍԋікјас?
12. Кыԇік вӧчԍӧны топкајас (пачјас) і кущӧм ԍікас колоԍԋікјас овлӧны?
13. Мыјла коммуԋіԍԏіческӧј парԏіја ԁа правіԏеԉство ԍетісны чорыԁ ԃірекԏіва, мыј колӧ нуӧԁны вермаԍӧм топԉіво шыблаԍԍӧмкӧԁ?
14. Кымын шајт ԁон 1928/29 воын, РКІ арталӧм ԍерԏі, ԋехоԅајственнӧја сотӧмыԍ вошӧма топԉіво СССР-ын?
15. Інԁӧ шоныԁ ԍетӧмӧн ԁа шоныԁ боԍтӧмӧн муныԍ реакціјајас.
16. Кущӧм опытӧн поԅӧ петкӧԁлыны, мыј хіміческӧј еԋергіја пӧрӧ мехаԋіческӧј еԋергіјаӧ?
17. Кущӧм опытӧн поԅӧ петкӧԁлыны, мыј хіміческӧј еԋергіја пӧрӧ еԉектріческӧј еԋергіјаӧ?
18. Шоныԁ ԍетӧмӧн аԉі шоныԁ боԍтӧмӧн артмӧны унҗык сложнӧј вешществојасыс, еԉементјас ԍерԏі?
19. Кущӧм сложнӧј вешществојасын хіміческӧј еԋергіја унҗык, еԉементјас ԁорыԍ?
ОТСӦГ ԌЕТАН СПРАВОЧԊІК
I-ој ТАБԈІЦА
§ 53. Кӧԇӧԁан ԍмеԍјас
Боԍтам мыјкӧ мынԁа керкаын сулалан ва, кӧн лоӧ шоныԁ ԏемператураыс 17 граԁус ԁа тајӧ боԍтам 100 прӧчент пыԃԃі. Татчӧ мӧԁам соԁтавны інԁӧм прӧчент лыԁӧн мукӧԁ вешществојас ԁа ԏемпература со кыԇ мӧԁас кӧԇавны, увлаԋ уԍны:
30 пај нашатыр соԁтӧмӧн — 1° кӧԇыԁ;
250 „ хлорістӧј крісталл каԉціј соԁтӧмӧн — 5° „;
60 „ азотнокіслӧј аммоԋіј соԁтӧмӧн — 10° „.
100 пај сывны завоԃітӧм лым ԉібӧ посԋӧԁлӧм јі мукӧԁ вешществокӧԁ сорлалӧмӧн, ԍетӧ тащӧм кӧԇалӧм:
25 пај нашатыр соԁтӧмӧн — 15° кӧԇыԁ;
33 „ ԍојан сов соԁтӧмӧн — 21° „;
143 „ хлорістӧј каԉціј соԁтӧмӧн — 50° „.
II-ӧԁ ТАБԈІЦА
§ 54. Газлӧн својствојас
| ГАЗЈАСЛӦН ԊІМ | 1 ԉітрлӧн | Ԏемпература | 100 кб. саԋԏіметр сылӧмлӧн објомыс | Плотноԍԏ | |||||
| Точнӧј ԍӧкта | Прібԉіԅіԏеԉнӧј ԍӧкта | Пуԅан | Сылан | Кубіческӧј саԋԏ. лыԁын | Грамм лыԁын | Сынӧԁ ԍерԏі | Воԁороԁ ԍерԏі | ||
| 0° ԁырјі | 20° ԁырјі | 20° ԁырјі | |||||||
| Воԁороԁ | 0,08995 | 0,09 | −252,5 | −259 | 2,15 | 1,83 | 0,00164 | 0,0697 | 1 |
| Сынӧԁ | 1,293 | 1,29 | — | — | 2,5 | 1,7 | 0,00223 | 1 | 14,44 |
| Кіслороԁ | 1,4292 | 1,43 | −182,5 | −227 | 4,82 | 3,10 | 0,00446 | 1,109 | 16 |
| Азот | 1,2506 | 1,25 | −195,5 | −210 | 2,35 | 1,54 | 0,00193 | 0,97 | 14 |
| Хлор | 3,2201 | 3,22 | −33,6 | −102 | 150 гӧгӧр | 200 гӧг. | 0,68 | 2,5 | 35,5 |
| Хлорістӧј воԁороԁ | 1,641 | 1,64 | −83,7 | −111 | 50300 | 44000 | 72,16 | 1,27 | 36,5 |
| Угԉекіслӧј газ | 1,977 | 1,98 | −79 | −57 | 179,7 | 90,1 | 0,1782 | 1,53 | 22 |
| Амміјак | 0,775 | 0,77 | −32,5 | −78 | 104960 | 73800 | 57,17 | 0,6 | 8,5 |
| Ԍерԋістӧј газ | 2,898 | 2,90 | −8 | −73 | 6886 | 3627 | 10,51 | 2,25 | 32 |
| Ԍеровоԁороԁ | 1,526 | 1,53 | −62 | −86 | 437 | 290 | 0,448 | 1,18 | 17 |
III-ԁ ТАБԈІЦА
§ 55. Прӧстӧј вешществолӧн својствојас
| ԊІМ | Фіԅіческӧј состојаԋԋӧ обыкновеннӧј ԏемператураын | Уԃеԉнӧј вес | Ԉітрлӧн ԍӧкта | Сылан ԏемпература | Пуԅан ԏемпература | Лаԏінскӧј ԋім | Вешщ. чорыԁлун ( |
| Азот | Газ | 0,?9 | 1,25 г. | −210,5° | −195,7° | Nitrogenium | — |
| Алмаз | Чорыԁ | 3,52 | — | 3900° гӧг. | — | Carboneum | 10,0 |
| Аԉуміԋіј | « | 2,66 | — | 658° | 1800° | Aluminium | 2,9 |
| Бром | Кіԅӧр | 3,19 | — | −7,3° | 59° | Bromum | — |
| Воԁороԁ | Газ | 0,07 | 0,09 г. | −258° | −252,5° | Hydrogenium | — |
| Геԉіј | « | 0,154 | 0,18 г. | −272,1° | −269° | Helium | — |
| Графіт | Чорыԁ | 2,13 | — | 3900° | — | Carboneum | 0,5 |
| Кӧрт | « | 7,85 | — | 1525° | 2450° | Ferrum | 4,5 |
| Зарԋі | « | 19,32 | — | 1063° | 2600° | Aurum | 2,5 |
| Јоԁ | « | 4,89 | — | 113° | 184,4° | Jodum | 0,8 |
| Каԉіј | « | 0,86 | — | 62,5° | 757,5° | Kalium | 0,5 |
| Каԉціј | « | 1,59 | — | 800° | — | Calcium | 1,5 |
| Кіслороԁ | Газ | 1,17 | 1,43 г. | −227° | −183,0° | Oxygenium | — |
| Кремԋіј | Чорыԁ | 2,34 | — | 1480° | — | Silicium | 7,0 |
| Магԋіј | « | 1,74 | — | 650° | 1100° | Magnezium | 2,0 |
| Маргаԋец | « | 7,39 | — | 1250° | 2000° гӧг. | Manganum | — |
| Ыргӧн | « | 8,93 | — | 1083° | 2305° | Cuprum | 3,0 |
| Натріј | « | 0,971 | — | 97,5° | 878° | Natrium | 0,4 |
| Ԋіккеԉ | « | 8,9 | — | 1452,3° | 2340° | Niccolum | — |
| Озыԍ (олово) | « | 7,30 | — | 231,5° | 2270° | Stannum | 1,8 |
| Плаԏіна | « | 21,4 | — | 1764° | — | Platinum | 4,5 |
| Ртуԏ | Кіԅӧр | 13,552 | — | −38,89° | 357,3° | Hydrargyrum | — |
| Ԍвіԋец | Чорыԁ | 11,38 | — | 327° | 1555° | Plumbum | 1,5 |
| Ԍера ромб | « | 2,10 | — | 114,4° | 444,5° | Sulfur | 2,0 |
| Езыԍ | « | 10,49 | — | 960° | 1950° | Argentum | 2,7 |
| Фосфор јеҗыԁ | « | 1,83 | — | 44,1° | 287° | Phosphorus | 0,5 |
| Хлор | Газ | 1,469 | 3,2 г. | −33,7° | −102° | Chlorum | — |
| Хром | Чорыԁ | 6,74 | — | 1550° гӧг. | — | Chromium | 9,0 |
| Цінк | « | 7,12 | — | 419,4° | 906° | Zincum | 2,5 |
1. Уԃеԉнӧј вес азотлы, воԁороԁлы, геԉіјлы, кіслороԁлы, хлорлы ԍетӧма кіԅӧр состојаԋԋӧын.
2. Уԃеԉнӧј вес ртуԏлӧн 0° ԁырјі — 13,596; 17° — 13,553; 20° — 13,546; 100° — 13,352.
