ЖУГАВТӦМ СТӦКАН

Сельпо магазинӧ вайисны жугавтӧм стӧканъяс.

Грузчикыс швачкӧма ӧтикӧс джоджас:

— О!.. Беразять! Не жӧ тіян рыж крустальыд. Дай малеруйтӧм кружкаыд чездалӧ. А тайӧ нэмъяс кежлӧ вӧчӧма, Сӧвет власть кодь!

Сельпоса вузасьысьяс зэв виччысьӧмӧн (тӧвар ӧд) чӧвтлӧмаӧсь жӧ стӧкансӧ джоджӧ. Колснитчӧ пу моз, оз жугав. Аттӧ, дивӧ!

Жугавтӧм стӧканъяс йылысь юӧр сарапана радио разӧдіс часӧн. Бабаяс ньӧбалісны дивӧ стӧканъястӧ эз ӧтика-ӧтикӧн, а дасӧн да кызьӧн. Аслыд эськӧ и куим-ӧ-нёльыд тырмас. А пӧчӧн, а ыджыд мамӧн шуысьяслы? А налӧн на, колӧкӧ, кымын челядь лоӧ? Мед нин нэмыс казьтывласны пӧрысь пӧль-пӧчсӧ бур кывйӧн. Мед нин оз вунӧдны пӧсь тшай дорад вошйӧдны.

Кӧдзыдыс сійӧ тӧвнас унаысь ветымынавліс. Пашляк корсюрӧ татшкӧдліс стынӧ да потшӧсӧ автомат ӧчередӧн. Бать пӧрӧдчис совхоз бригадаын. Мужикъяс вежонъясӧн олісны Визъёль баракын. Тӧвся туйӧд вӧлӧн и турун ваявлісны сэтысь, ылыс видзьяс вылысь. Волісны лун-мӧд кежлӧ пывсьыны-шойччыны. Дерт, «посьлебаннӧйтӧг» сэсся некыдз. Бать пывсян бӧрад пӧчитайтліс шпунт.

— Суворов на салдатъясыслы шулӧма, винатӧ пӧ служба вылын эн юӧй, а пывсян бӧрын кӧть гачтӧ вузав да, ю. Быть сэсся винаа тшайтӧ ю, шпунтуйтчы.

Кисьтліс стӧкан кытшӧдзыс водка, неуна чолькнитліс тшайтор.

— Тайӧ тшаялыштӧм вина нин артмӧ да... — вомавны видліс мам, но кыдзкӧ эз чорыда артмывлы. Бур коми бабаясыд тай сӧмын пӧкмелляӧн висьысь мужикъяснысӧ мольсйывлӧны-зудъявлӧны бурпӧт. Садь мужикӧс пинявны нинӧмысь, а код юраӧс — тӧлкыс абу, да он ёна и лысьт...

— От перемены мест слагаемых сумма не меняется, — тыртӧм стӧкансӧ пызан вылӧ пуктігмоз ыкнитліс бать да лов шедӧм бӧрас висьтавліс кутшӧмкӧ серамбана вӧвлӧмтор.

Визъёльӧ мужикъяс катӧдлісны роман-газетъяс да библиотекаысь киритӧм книгаяс ыджыд картупель мешӧкъясӧн. Рыт дженьдӧдігмоз, тыдалӧ, лыддьысисны ставӧн, весиг дзик лыддьысьтӧмъяс. Бать эськӧ и унаысь шуліс миянлы:

— Эн ёна лыддьӧй, попӧдз воанныд. Ме тай велӧдчигӧн ӧтчыд «Индийские сказки» босьтлі библиотекаысь, дай сійӧс воштывлі-а...

Но визъёльса «изба-читальня» батьысь бокті абу мунлӧма. Роман-газетъястӧ лыддьӧма ставсӧ, Бондаревнас и Кожевниковнас, Семёновнас и Рытхеунас... Кердорысь лэччӧм бӧрын чукӧртчывлісны бригаданас ӧта-мӧд ордӧ. Пукавлісны и миянын войбыдъясӧн. Футбол-хоккейӧн сиктса мужикъяс эз нёрпавны. Бур бабаясӧн ошйысьӧмтӧ нямӧдӧ-вокӧяслы кольлісны. А политика кузяыд и ёна вензьывлісны. Революция, колхоз пуксьӧм, войнаяс, история, вождьяс да полководецъяс... Нымӧн тышӧдз эз волыны. Тӧвъяснас медыджыд вензянторӧн лолісны романъяс. Литература йылысь сэтшӧм вежӧра, стӧч да бур мӧвпъяссӧ бӧрас гежӧда кывлі весиг гижан удж помысь нянь сёйысьяссянь. Кӧть и терминъясӧн эз сизьдыны сиктса мужикъяс. Кӧть и эз тӧдны завязка-развязка да кульминацияяс. Кӧть эз ыстысьлыны Белинский-Писаревъяс вылӧ, эз казьтывлыны Лотман-Кожиновъясӧс, да, дерт, нин эз тӧдны ӧнія гудыр кольтанъясӧс... Кывзынысӧ вӧлі любӧ, кор гажмӧм сирӧд мужикъяслӧн «симпозиумныс» вуджліс «литература рытъясӧ».

— Энлы! Энлы! Вот, видзӧд! Мыйла эськӧ гижысьыслы Вапыскатсӧ сэтчӧ колӧ вӧлі мӧдӧдны? Ме кӧ сылысь сюрӧс визьсӧ тадзи эг орӧд, мӧдног эськӧ гижи...

— Пуксьы да гиж. Удачаыд на ӧд абу...

— Менам абу!!? Вай мун...! — ӧзйылӧ мортыд, но кыдзкӧ ӧдйӧ лӧньӧ. — Но да, гижнытӧ абу. Но ме эськӧ то кыдзи бергӧді...

— Тадзсӧ олӧмас оз овлы. Чукча кӧ збыльысь Вапыскатыс, вӧрсӧ-васӧ должен бура тӧдны. Да ӧд? Тэ кӧнкӧ вӧрад пыран да, он ӧд кодзувкоткарйын нюсась да быд пу вылысь рой корсь, кодарын пӧ ий войыс, да кодарын пӧ ий луныс? Мунан дай мунан, кытчӧ колӧ...

— Шутьсӧ он висьтав! Тайӧ ро-ман! А абу тэнад тшайподнад Вӧльдін няйттӧ лойӧмыд. Тан колӧ, мед геройыс мичаа куліс... (сійӧ жӧ герой!), а эз кӧнкӧ потшӧс улын стрӧй кодӧн пропадит. Тэа-меа кодь олӧмтӧ гижан да, кодлы сійӧ колас? Коді сійӧс лыддяс?

— Тэа-меаыслысь и колӧ гижны олӧмсӧ! Мыйӧн нӧ менам олӧмӧй абу роман? Висьтавны кӧ ставсӧ кута армиянас и, важ олӧмнас и... да гижысьыс тай абу.

— Ачыд гиж.

— Ачым ог куж. Менам грамотаӧй дзоля, вит класс да калидор. Сэсся, гижны тай мыйкӧ письмӧ ли, мый ли босьтчан да ылалан. Тайӧс быттьӧ колӧ гижны и тайӧс висьтавны, сэсся этайӧс казьтыштан да вошан.

«Пропадитӧм» кыв вылӧ кодкӧ ӧзйӧ:

— А шатуныс кор пурӧ мортсӧ, сійӧ нӧ абу пропадитӧм!? Ачыд кӧ нэмӧвӧйся кыйсьысь, непӧштӧ вирвыв ошкӧс, урлысь коль кыш уськӧдӧмсӧ кылан. Карабиннад он жӧ повзьы, абу на сійӧ пистонка... Миян тай ветлӧмаӧсь тонӧ...

— Карса, тыдалӧ, гижысьыс, нинӧм оз тӧд, карса моз думайтӧ да гижӧ...

— А этійӧ шаманыс сэсся дзик жӧ нин урӧд кодь артмӧма. Кыдзкӧ ӧд шаманӧдзыс воис? Прӧстӧй мортӧс ӧд сэтчӧ эз бӧрйыны? Кодкӧ ӧд лэптіс сійӧс? Мыйла камунист дырйиыс друг сэтшӧм непрамӧйнас лоис? Политика тайӧ, а некутшӧм абу олӧм ни роман!

— Но! Книгаад да киноад тай век кык главнӧй. Ӧтикыс ой-ёй прамӧй, а мӧдыс дзик шогмытӧм. Ставыс кӧ ӧткодьӧсь, ланьтан гажтӧмысла...

— Кино вылысь тай бабаыд петӧ да, юаласны: «Мый йылысь нӧ пӧ киноыс?» «А первой пӧ тай колкоз, а сэсся вийӧны».

— Мыйла? Абу жӧ быдлаын. Миян ӧд белӧя-краснӧя да председателя-кулака-а. Кытӧнкӧ ӧд гижлӧны жӧ мыйкӧ мусукасьӧмтӧ да, мый да...

Вензьывлісны чорыда, пызанӧ корсюрӧ ки пыдӧснас тапнитлӧмӧн, тасьті-пань джоджӧ шаркнитлӧмӧн, ӧта-мӧдлы вӧзъясьӧмӧн, матьӧн-сорӧн, но коркӧ сибавлісны жӧ ӧти кывйӧ. Шемӧс ӧні, мый тышӧдз мужикъяс ас костас эз волыны. Тасмааныс пуртъясаӧсь пукалісны, лёкысь арзісны ӧта-мӧд вылас, кулакӧн камӧбтлісны пызанӧ чугун латка качмӧн, чеччыштлісны пызан сайысь кабырнас дзуркнитӧмӧн да пиньӧн герчкӧмӧн. Но вӧлі налӧн кутшӧмкӧ пытшкӧс кутӧд. Вӧліны ӧта-мӧд дорӧ вежавидзӧм да пыдди пуктӧм. Ӧзйывлӧмсӧ кусӧдлісны шмоньӧн, ӧта-мӧдӧс вичалӧмӧн да небыда шыӧдчӧмӧн:

— Ноко, Никитич...

— Энлы, Николаевич...

— Ёгорей, вай, сё зӧлӧта шлочкан гаг, гӧлӧстӧ чинтышт...

— Ӧлексеюшко, эн жӧ ся вывтіась, челядьсӧ повзьӧдан...

Вензьӧмъяс помасьлісны мӧд нога. Кыскасьлісны чунь крукӧн, кинас бертласисны, керасьлісны дорӧм пуртъяснас. Пуртӧн керасьӧмӧдз волісны кодлӧнкӧ выль пуртӧн либӧ кутшӧмкӧ дорччысьӧн ошйысьӧмсянь. Зэв азыма вензьывлісны, сэсся пуктывлісны пуртнысӧ тышнас пызан вылӧ да мӧд пуртӧн сӧтыштлісны воча дорыш. Ӧтчыд батьлӧн пуртыс джуджыда пиньӧсьтіс вит пурт, а квайтӧдӧс орӧдіс тышкӧдзыс. Сэки ме гӧгӧрвои, мыйла бать миянӧс стрӧжитіс ассьыс пуртъяссӧ вӧрӧдӧмысь. Сэки ме гӧгӧрвои, мый батьлӧн стенын ӧшалысь пуртъясыс абу сӧмын «кыйсян», «начкысян», «уджалан», «вӧчасян», но и «ас пуртъяс», «бать пуртъяс», «нима пуртъяс».

Сэки коркӧ сельпо магазинад и вайисны жугавтӧм стӧканъястӧ.

Оз пӧ жугавны, кӧть стенмӧ швачкы... Мужикъяс сарапана радиоысь юӧрлы эз эскыны:

— Бабалысь пӧ тай кывзы да мӧдарӧ вӧч, важ йӧз шулӧмаӧсь.

Быд рытпуканын, быд юанінын кутісны швачкыны джоджӧ, стенмӧ, матичӧ, пач пельӧсӧ жугавтӧм стӧканъястӧ.

— Стеклӧ кӧ, ӧд жугалас жӧ!

— Аттӧ, сӧтанаыд!

— Ноко, ме видла!

— Бабатӧ видлав, час ме бӧръяысь...!

Кузь рытъясӧн «стӧканасисны» лыбзьӧм мужикъяс, быттьӧ кыз удж вӧчисны. Кодсюрӧ, гашкӧ и, уджалігас сідзсӧ эз пӧсьӧдчывны... Унаӧн эськӧ сэсся вежон-мӧд мысти эновтчисны, но вӧлӧмаӧсь на чорыдъяс да кывйӧ сетчытӧмъяс. Он тай песовт коми мужиктӧ. Кодлыкӧ и пасьмунӧма сэсся жугавтӧм стӧканыд. Сявкнитчӧма-жулльысьӧма посни чирйӧдз, стеклӧ пызьӧдз.

— О! Абу тай мӧмӧтъяс вӧлӧмаӧсь важ йӧзыд! Бара на миян ног лоис, эз бабаяс серти!

Сэсся и выль вынӧн-азымӧн ӧддзисны швачйӧдлыны стӧканъястӧ. Мед не сӧмын бабаяслы, но и эскытӧм ёртъяслы петкӧдлыны, мый бур сьӧлӧмӧн жугӧдны позьӧ быдтор. Кык-ӧ-куим тӧлысьӧн сюрисны жугавтӧм стӧканъясысь рыжинъяс. Кужысь киясӧн жбыргӧм дивӧяс кутісны сявкйысьны быд мӧд шыбитӧмысь. Бабаяс эз удитны газет вылӧ еджыд пызьсӧ наысь чукӧртны. Уна и «бур кыв» сюрліс насянь «сюра-тошка выжывъяслы».

Во мысти сиктын татшӧм стӧканъясыс колины сӧмын ӧткӧн олысь стрӧг нывбабаяс дорын, кодъяс юысьясӧс гортас эз ёна сибӧдлыны.

А мужикъяслы весь эз овсьы. Мужиклы ӧд колӧ вужйӧдзыс пырны, быдторлысь туйпом корсьны, Аристотельӧн кӧ — Первопричинасӧ. Кодкӧ кыськӧ и лыддьӧма ли тӧдмалӧма, мый жугавтӧм стӧкансӧ вӧчны тшӧктӧма ачыс Ӧсип Сталин, мед позис новлӧдлыны галипе зептын да фронтовӧй сё граммтӧ юыштны быд здук. Стеклӧыс пӧ сідз и шусьӧ «сталинит». Сӧмын пӧ тай лыйлӧмаӧсь вӧчысьяссӧ, Сталин кыв серти жӧ. Галипе зептас пӧ сылӧн ӧтчыд жугалӧма стӧканыд. Дерт, таысь скӧрман: гач зептыд абу пинджак зеп, вермас мыйкӧ и не сійӧ вундасьны...

Справочникъясӧ пырӧмаӧсь мужикъяс. Сэтысь нин тӧдмалӧмаӧсь, мый жугавтӧм стеклӧыс кызвыннас збыль уна нӧйтӧм-швачкӧм-уськӧдӧм лэптӧ. Но! Дзик ӧти рыж чут вӧлӧма жугавтӧм стеклӧад. Рочӧн пӧ шусьӧ «точка напряжённости» ли, «точка натяжения» ли, комиӧн кӧ «зэлӧд»-ӧ, «поньӧд»-ӧ, гашкӧ, лоӧ. Сійӧ чутыс пӧ и кутӧ-зэлӧдӧ стӧкан дорышъястӧ и бронируйтӧм стеклӧястӧ. Ас машинаас бронируйтӧм стеклӧ йылысь на тӧждысьӧма Сталиныд, матере сылы стӧканыд дай фронтвывса сё граммыд. А зэлӧдысь чутыс, коді вынсӧ да чорыдсӧ сетӧ, медся рыжиныс пӧ и эм. Асьсӧ сійӧс колӧ вӧлӧм ёна видзны да сайӧдны. Сэтчӧ кӧ муртса инмыштан, чӧс пезин моз чеччыштас да изас ставнас стеклӧсӧ.

Ӧдйӧ жугласисны жугласьтӧм стӧканъяс.

Сы бӧрти во кызь мысти сӧмын веськаліс киам вунлӧмкодь нин дивӧыд.

Нелямын лун батьлы тырис. Ловсӧ коллим. Тасьті-пань, дерт, чукӧртлісны рӧдвужысь да суседысь. Пемыд войнас нин кухняын ӧтнам пукалігмоз восьті водка доз. Ен ув пельӧсса поднос вылысь лэпті кымыньтӧм стӧкан. Сувтӧді ныр улӧ. Нюжӧдчи мӧдла, мед и батьлы кисьтыштны. Дӧрӧм бӧждорӧн павкнитсис стӧкантӧ. Усис джоджӧдз. Сявкмуніс стӧканыд еджыд пызьӧн джодж пасьтала. Рыж чут вылас, трасича! веськалӧма.

Бать дырйи котырным зумыд вӧлі. Бать ачыс поньӧднас и кутӧднас вӧлі. Ниа пызан плака кодь. Гӧтыра-нылаыс перевединаяс. Нёль пиӧс сувтӧдіс нёль топыд пызан кок пыдди. Нёль моньӧн-тасӧн йитіс горувтіыс. Быттьӧ и зумыда сувтім кок вылӧ. Жугавтӧм вылӧ. Нэм кежлӧ. Сӧмын поньӧдсӧ-кутӧдсӧ тай колӧма ёна видзны. Эг чайтӧй, мый миян жугавтӧм котырлӧн рыж чутыс бать сьӧлӧмын вӧлӧма. Да ӧд кысь тӧдан, кӧні рыжиныс, кытчӧдз стӧканыд сы вылӧ оз усь.