ВУНӦ ӦМӦЙ ТАЙӦ

Кузьма Иванлӧн керкаыс сулалӧ мир туйысь бокынджык. Абу нин выль, батьыс на стрӧитлӧма. Тайӧ кык жыръя, лунӧ бана керкаас Афанасья медводдзаысь локтіс уна во сайын, ыджыд война пансьытӧдз на. Гашкӧ, эськӧ некор эз и пырав, да вайӧдіс сійӧс татчӧ колхозса тракторист Кузьма Иван.

Орчча сиктын быдмӧм сю шеп кодь вӧсньыдик ныв полігтыр кайис кильчӧ поскӧд, надзӧник пырис керкаӧ мужикыс бӧрся.

— Тять, со выль кӧзяйкаӧс вайӧді, — нюмъёвтіс батьыс кодь жӧ ыджыд тушаа, ён тэчаса Иван да пуксьӧдіс том гӧтырсӧ пызан дорӧ.

Дзор тошка пӧль вазьӧм синъяснас дыр видзӧдіс моньыс вылӧ, быттьӧ кӧсйис донъявны, воас-ӧ сьӧлӧм вылас.

— Гӧтырпу сідзкӧ аддзин. Важӧн кад гӧтрасьны. Дыр нин бобыльясӧн олім. Пусьысь-пӧжасьысь кӧть лоӧ.

Афанасьялӧн нинӧм на абу вунӧма. Кымыныськӧ волісны дум вылас тайӧ серпасъясыс.

Свадьбуйтісны ёна бӧрынджык, ноябрьскӧй праздник лунъясӧ.

Кузьма пӧльлы первойя лунъяссяньыс воис сьӧлӧм вылас зіль да том моньыс. Ошкис сійӧс сиктса олысьяслы. Афанасья и збыльысь вӧлі киподтуя. Быд удж сылӧн артмыліс кокниа, лӧсьыда. Чеччас шондіыскӧд тшӧтш, пусяс-пӧжасяс, мӧскӧс лысьтас да вердас-юкталас, керка пытшкӧссӧ пелькӧдас дзим-дзурк, и сӧмын сы бӧрын чуксалас верӧссӧ. Сёясны-юасны, сэсся мужикыскӧд ӧтлаын и мунасны удж вылӧ.

Быттьӧ югыд шонді пырис тайӧ важ керка пытшкӧсас. Шыч ни рач олӧны том гозъя. Батьыс кылӧ сьӧлӧмнас: пиыслы долыд татшӧм шань гӧтыр дінад. Тадзи, гашкӧ, и красуйтчис-оліс Кузьма пӧль кувтӧдзыс, эз ӧд нин уна коль овны сылы вӧльнӧй светас, но шогыс вӧлӧмкӧ матыстчӧ нин. Виччысьтӧм, ыджыд шог, коді ӧти лунӧ пузувтіс ставсӧ, бӧрддзӧдіс уна мортӧс, быд керкаӧ пыртіс шог.

Война заводитчӧм йылысь юӧр кывлӧм бӧрын Афанасья пыр жӧ котӧртіс муяс вылӧ, кӧні вӧлі гӧрӧ мужикыс. Жебиник кияснас сывъяліс Ивансӧ сьылі гӧгӧрыс, а ачыс сьӧд синваӧн бӧрдіс.

— Ог лэдз ме тэнӧ ас дінысь, Иванушко. Мед биын сотчасны фашистъясыс. Торйӧдасны ӧмӧй миянӧс?

Синъясыс Афанасьялӧн скӧрӧсь, вӧйӧмаӧсь ещӧ на пыдӧджык. Чышкыштас ичӧтик кулакнас гӧрдӧдыштӧм чужӧм вывсьыс синвасӧ да бара окыштас мужиксӧ.

— Но тырмас жугӧдчыныд, лэччам сиктӧ, — небыдика шуыштіс Инан, сэсся сывйыштіс гӧтырсӧ да кыпӧдіс трактор вылӧ.

Мӧд луннас том ичмонь колльӧдіс мужиксӧ районнӧй центрӧдз. Пукалісны найӧ телегаын орччӧн, сёрнитісны этша. Став йывсьыс удитісны нин варовитны гортас. Югыд войыс кывліс налысь варовитӧмсӧ и шогсьӧмсӧ. Небыд юрлӧсъяс вылын колисны том ичмоньлӧн уна синва войтъяс, трактористлӧн — из кодь сьӧкыд думъяс.

Мортыдлӧн тай юр вемыс уна думъяс кужӧ видзны ас пытшкас, ичӧтик уджач сьӧлӧмыд вермӧ терпитны курыд шогсӧ и кылӧ ключӧн пуысь радлунсӧ.

Мужиксӧ война вылӧ колльӧдӧм бӧрын некымын лун мысти Афанасьяӧс чукӧстісны колхоз правлениеӧ, зэв ёна корисны мунны уджавны скӧт видзан фермаӧ.

— Вежон кежлӧ кӧть ветлы сюрукъясӧс лысьтыны, — кевмысис председатель Анна Модестовна. — Висьмис ӧти доярка, некодлы вежныс.

Ӧткажитчан ӧмӧй татшӧм кадӧ? Муніс Афанасья фермаӧ, думнас регыд кӧсйис уджавны, но ачыс асьсӧ пӧръяліс. Колисны вежонъяс, тӧлысьяс. Во тырис фермаӧ локтӧмсянь, а сійӧ пыр на бергалӧ мӧсъяс дорын.

Кызь мӧскӧс лысьтӧ, дӧзьӧритӧ. Ачыс на корсюрӧ кӧрымла видз вылӧ ветлас. Локтас рытнас гортас, мудзӧмысла нянь крӧшки вомас оз пыр. Ӧдйӧджык сӧмын вольпась вылӧ шыбитчыны. Узигад став мудзыд пыркалас.

Иванлӧн батьыс писӧ армияӧ колльӧдӧм бӧрын регыд и оліс. Шогыс, тыдалӧ, дженьдӧдіс сылысь нэм помсӧ. Ӧтнасӧн коли том кӧзяйка. Гажтӧмысла сьӧлӧмыс потӧ.

Афанасья быд лун дӧзмӧдіс сиктса почтальонӧс. Гортӧдзыс ветлас, пошта вылас некымынысь пыралас. Юасьӧ мужиксяньыс письмӧ.

Шоча гижліс Иван. Да и кор частӧсӧ гижны би пыр мунігӧн. Зато быд письмӧ воӧм бӧрын Афанасья сьӧлӧмын вӧлі праздник. Радліс сійӧ кыдзи ичӧт кага. «Ловъя, менам сӧкӧлӧй, ловъя! Эк, кутыштлі эськӧ ме сійӧс, сьӧд юрӧс, дона Иванушкоӧс».

Война заводитчӧмсянь мӧд гожӧмнас Афанасьяӧс суис ыджыд шог. Вӧлі август тӧлысь. Сулалісны жар лунъяс. Афанасья скӧт дорын уджалысьяскӧд асывсянь сёр рытӧдз уджаліс видзьяс вылын. Рытъявылыс ю сайсянь пондісны шлывгыны-локны сьӧд кымӧръяс. Кӧнкӧ сиктладорын сяркӧдчис-чардаліс енэжыс, быттьӧ кӧсйис повзьӧдны йӧзсӧ.

Сёрӧн нин воисны турун пуктысьяс сиктӧ. Афанасья эз на удит пырны ӧшинь улас, кыдзи сійӧс горӧдіс почта новлӧдлысь тьӧт.

— Казеннӧй письмӧ вая тэныд, Мироновна, роч акань. Крепитчы, сьӧлӧмӧн кыла, синва да шог вайи, — мыччис письмӧсӧ, а Афанасья оз лысьт сійӧс босьтны киас, кӧть мужиксяньыс быдса кык тӧлысь нин эз вӧв некутшӧм юӧр.

Керкаас пырны оз вермы, кокъясыс оз кывзысьны. Письмӧыс сотӧ морӧссӧ, кӧть и оз на тӧд, кутшӧм юӧр куйлӧ пытшкас. «Сӧмын мед похороннӧй эз мӧдӧдны. Кыдзи нӧ ме сытӧг, дона Иванушкотӧгыс, кута овны?» — доршасис синваыс нывбабалӧн.

Лыддис казеннӧй письмӧсӧ ӧтчыд, лыддис мӧдысь... Сьӧлӧмыс топалі, букваясыс кутісны чеччавны, сорласьны ӧта-мӧдныскӧд. Быттьӧ косаӧн кодкӧ кокъяссӧ керыштіс, лётмуні-пуксис син вылас усьӧм улӧс вылас. Письмӧ вӧлі дженьыдик, но быд кыв кырліс нывбабалысь сьӧлӧмсӧ. Гижис госпитальса начальник Вӧлӧгда карсянь. Сійӧ корис Афанасьяӧс пырысьтӧм-пыр локны госпитальӧ да босьтны мужиксӧ гортас.

«Тшӧктӧны босьтны гортӧ. Оз ӧмӧй ачыс вермы локныс? Гашкӧ, синтӧм, либӧ кокъяссӧ вундісны? Мыйла нӧ эськӧ немтор эз гижны, а корӧны локны сэтчӧ, — сайкалыштіс неуна Афанасья. — Сідзкӧ, Иванушкоӧй ловъя. Гижліс тай ачыс, мый фрицъяслӧн пуля ни мина сійӧс оз вермы босьтны. Ачыс нӧ мыйла чӧв олӧ, оз ӧмӧй тӧд, кутшӧм кузьӧсь лунъясыс да войясыс меным сы йылысь думайтігӧн?»

Ӧтитор сӧмын радуйтіс сійӧс ӧні. «Ловъя, ловъя, ловъя... Кык-куим лун мысти и ме аддза ассьым дона верӧсӧс». Кытыськӧ пыр соді выныс. Кӧть асывсянь на эз нуръясьлы, вунӧдіс сёйӧм-юӧм йылысь. Став думъясыс ӧні бергалісны мужик гӧгӧрыс. Вӧліны кӧ эськӧ бордъяс, тайӧ здукас кыпӧдчис лэбач моз сынӧдӧ да лэбзис лун и вой радейтана морт дінӧ.

Татшӧм ӧдйӧ сійӧ важӧн нин эз ветлы. Весиг эз сувтлы, эз сёрнитышт паныд сюрысь йӧзкӧд. Правление дорын сӧмын надзмӧдыштіс воськовсӧ. Син улас уси гӧрд краскаӧн гижӧм плакат, кӧні гырысь шыпасъясӧн пасйӧма: «Скӧт дорын уджалысьяс! Быдӧн уджалӧй Афанасья Мироновна Кынева моз. Тайӧ лоӧ медбур козинӧн батьясыдлы, верӧсъясыдлы, вокъясыдлы, кодъяс дорйӧны Рӧдина фашистъясысь».

«Аттьӧ бур войтырлы пыдди пуктӧмсьыс, — мӧвпыштіс доярка. — Уджалам нин эськӧ, кыдзи вермам да, медым сӧмын войнаыс ӧдйӧджык кусі».

Колхозӧн веськӧдлысь Анна Модестовна буретш вӧлі правлениеын. Синъясыс сылӧн гажтӧмӧсь, кык-куим лунӧн ачыс ропмунӧма. Афанасья тӧдіс, мый понда сылы татшӧм шог. Ещӧ ӧти шань да бур мортӧс нетшыштіс война. Кымын «похороннӧй» воис да и воас на сиктӧ.

Кор Афанасья петкӧдліс председательлы казеннӧй письмӧсӧ, Анна Модестовна кутыштіс нывбабаӧс да нор гӧлӧсӧн шуис:

— Аски туйӧ пет. Райцентрӧдз мунны вӧв сетам и туй вылад отсалам, мыйӧн вермам. Тэнад кӧть со Иваныд ловъя, а ме некор нин ог пет аслам Ӧльӧксанлы паныд.

Сулалӧны войнаӧн дойдӧм нывбабаяс орччӧн, чужӧмъяс кузяыс кыкнанныслӧн шорӧн визувтӧ сола синва.

* * *

Сыркӧдӧ-мунӧ поезд, вуджӧ нюръяс да тшем сулалысь ягъяс вомӧн. Корсюрӧ мыччысьласны сиктъяс, посёлокъяс. Важӧн нин вой шӧр кад, а Афанасья эз на куньлы синъяссӧ. Лэччысьӧма гырддзаяснас ичӧтик пызан вылӧ, думайтӧ ыджыд дум. Кымыныськӧ кузь войнад усьлі дум вылас мужикыскӧд дженьыдик олӧмыс. Кутшӧм шудаӧсь да вунӧдны позьтӧмӧсь вӧліны тайӧ лунъясыс! «Татшӧм дженьыд ӧмӧй и вӧлі шудыс? — мӧвпалӧ ас кежас поездӧн мунысь. — Тӧдны эськӧ, мый Иванушкокӧд лои?»

«Эн шогсьы, эн шогсьы, эн шогсьы» — быттьӧ бурӧдӧны шогӧ усьӧм аньӧс вагонлӧн ӧдйӧ гӧгыльтчысь кӧлесаясыс.

Афанасьялы дум вылас уси Иванкӧд первой аддзысьӧмыс, и шогыс кытчӧкӧ недыр кежлӧ вошлі. Вӧлі арся лун, кор тракторист Кузьма Иван вайӧдіс ассьыс тракторсӧ ремонт вылӧ «Асъя кыа» колхоз мастерскӧйӧ. Патеранас сійӧ овмӧдчис Афанасья мам ордӧ. Первойя лунсяньыс жӧ тӧдтӧм зонмыс нывлы воис сьӧлӧм вылас. Рытъяснас найӧ ветлывлісны ӧтлаын кино вылӧ, либӧ пӧся йӧктывлісны колхознӧй клубын. Абу вунӧма Афанасьялӧн и Иванлӧн медводдза окыштӧмыс. Кор муніс сійӧ бӧр аслас сиктӧ, вель тшӧкыда кутісны локны раминик зонсянь мелі письмӧяс. Ӧні на быттьӧ син водзас тайӧ радейтана письмӧясыс. Кызь арӧса ныв быд лун виччысис радейтана зонсянь юӧр. Узигас сӧмын вунӧдлывліс Иван йылысь. А ӧта-мӧдӧс радейтӧм пыр ёнмис и ыдждіс.

Кутшӧмкӧ станцияӧ воигӧн поезд гораа тутӧстіс. Мича думъяс дзик пыр вошины, лэбзисны ылӧ. Бара сьӧлӧмсӧ пондіс нюкыртны воддза шогыс. Корсюрӧ Афанасьялы кажитчӧ, мый вывті нин надзӧ кыссьӧ поездыс, думнас тэрмӧдлӧ сійӧс.

Коркӧ тай сэсся мыччысис Вӧлӧгда кар. Афанасья кузь туй чӧжыс сідзи и эз ойбыртлы. Госпиталь дорӧ матыстчигӧн сьӧлӧмыс кутіс пессьыны ещӧ на ёнджыка. «Сӧмын кыдзкӧ колӧ кутны синваӧс. Иванушко ӧд оз радейт бӧрдӧмтӧ», — такӧдіс асьсӧ нывбаба.

Госпитальса начальник, ичӧт тушаа олӧма морт, Афанасьяӧс примитіс меліа:

— Бур, мый воин, а то мужикыд дзикӧдз шогӧ уси, оз узь ни оз сёй. Гӧгӧрвоа, сьӧкыд сылы. Тэ сӧмын сылы верман отсавны, — сэсся сетіс Афанасьялы выльӧн мыськалӧм еджыд халат да нуӧдіс кузь коридор помлань. Восьтіс ӧти комнатаысь ӧдзӧссӧ да водзвылас лэдзис ылі муысь воӧм нывбабаӧс.

— Но, герой, видзӧдлы, коді локтіс. Чайта, рад лоан. — А ачыс сэсся пыр и вошис ӧдзӧс сайӧ.

Крӧвать вылын куйлысь веськӧдіс синъяссӧ пырысь вылӧ, кыпӧдыштіс юрсӧ да скупиника нюмъёвтіс. Афанасья дзоргӧ-видзӧдӧ мужикыс вылӧ. Сылӧн Иванушкоыс и быттьӧ абу сылӧн. Важӧн нин абу бритчылӧма, чужӧмыс блед, шырӧм юрыс ичӧтик, синъясыс гажтӧмӧсь. Быттьӧ сылы абу кызь вит, а нелямын арӧс.

— Тэ... Афанасья... Кыдзи нӧ тӧдмалін, мый ме тані? — И гӧлӧсыс вежсьӧма, мӧд пӧлӧс лоӧма.

Афанасья пуктіс кисьыс нопсӧ, пуксис мужикыс дінӧ, чуп окыштіс вазьыштӧм плешсӧ, щӧтясьӧм чужӧмсӧ.

— Сёшайтӧй тэ менам, югыд кодзулӧй.

— Коркӧ эськӧ югыд вӧлі, да чусми.

Афанасьялӧн гӧрддзасис горш діныс, вот-вот синъяссьыс ыльӧбтасны ва больяс. Иван, тыдалӧ, гӧгӧрвоис, кутшӧм сьӧкыд гӧтырыслы, выльысь нюмъёвтіс, тайӧ пӧръя шоныдджыка, лышкыдджыка.

— Госпитальсаяс, кӧнкӧ, корисны тэнӧ. Тэныд тшӧтш дой вӧчисны. А кодлы ме татшӧмыс кола? Ог кӧсйы, медым тэнсьыд нэм кежлад олӧмтӧ торкны. Со видзӧдлы, ӧти кок пӧлӧс дзикӧдз вошті. Менам тэрыб кокъясӧй, кодъяс кужлісны йӧктыны и котравны. — Иван шыбитіс эшкынсӧ, и Афанасья повзьӧмысла муртса эз усь улӧс вывсьыс.

— Оз ков, сьӧлӧмшӧрӧй. Ловйӧн колин, и сійӧ бур. А тэнӧ ме некор ог эновт. Кылан? Важсьыс на тэ дона меным ӧні. Аски жӧ гортӧ мунам, миян муса позйӧ, — шебрӧдіс мужиксӧ, топӧдліс морӧс бердас.

Иванлӧн вочасӧн ловзис чужӧмыс, варовджык лои. Весиг пондіс юасьны сиктын выльторъяс йылысь.

— Сьӧкыд, кӧнкӧ, тіянлы сэні мужичӧйястӧгыд?

— Быдӧнлы ӧд ӧні сьӧкыд, Иванушко. И кор чегасны проклятӧй вӧрӧглысь сьылідзирсӧ?

Афанасья эз норась, кӧть и фермаын уджавны эз вӧв кокни. Помасяс война, и сэки, тӧдӧмысь, кокниджык лоӧ. А ӧні найӧ бабаяскӧд да челядькӧд бергӧдӧны став уджсӧ. Быдтор лоӧ вӧчны. Сэтшӧм кад, немтор, сідзкӧ, и норасьны.

Заводитіс нин пемдыны. Афанасья поліс, мый вот-вот локтас врач и тшӧктас эновтны палатасӧ. А сылы сэтшӧм на окота пукыштны войнаӧн калечитӧм тайӧ муса морт дорас.

* * *

Мужиксӧ гортас вайӧм бӧрын содіс уджыс Афанасьялӧн. Ранитчӧм мортыд, кодлысь фашистскӧй мина нетшыштӧма коксӧ, некутшӧм удж дорӧ кутчысьны эз на вермы.

Фермасянь кымыныськӧ Афанасья котӧртлас гортас, старайтчӧ, медым мужикыслы вӧлі кокньыдджык бурдӧдны ыджыд дойсӧ. «Кытысь бара миян Афанасьялы та мында выныс? — дивуйтчисны ас костаныс суседкаясыс. — Асывсянь рытӧдз мӧсъяс дорын ноксьӧ. Мужиксӧ ичӧт кагаӧс моз лелькуйтӧ, став гортса уджъяссӧ ӧтнас бергӧдӧ. Тӧдам, абу кокни сылы, но шогсӧ ас пытшкас дзебӧ».

Афанасья гӧгӧрвоӧ, сьӧкыд и мужикыслы. Уджавны велалӧм морт места вылас оз ӧшйы, войяснас весиг ас кежас сёрнитӧ. Кылас тракторлысь либӧ автомашиналысь шысӧ, гурчнитас пиньнас, сэсся ляскысяс ӧшинь дорӧ да дыр видзӧдас.

Ӧти асылӧ Афанасья чеччис зэв водз, босьтіс чер да пемыднас на кайис раскӧ. Вайис сэтысь быдса нӧб кыдз ньӧръяс.

— Иванушко, рос отсав вӧчны, фермаын нинӧмӧн чышкысьны, — корис Афанасья.

Кор локтіс гортас фермаысь, синъясыслы эз эскы: джоджын туплясис дасысь унджык рос, Иван пукалӧ да весиг сьылӧ мыйкӧ вомгорулас.

Сэсся Афанасья вель тшӧкыда кутіс кесйӧдлыны мужиксӧ. То чер воропъяс колхозлы тшӧктас вӧчны, то ваяс тракторлысь либӧ машиналысь кутшӧмкӧ жугалӧм часть да корас видзӧдлыны Иванӧс. А мужикыс тӧдӧ машинаясысь тӧлксӧ, шофералӧма война вылас. Трактор вылын эз ӧти во уджав и. Пӧсявтӧдзыс ноксяс, а жугалӧмторсӧ вӧчас. Кӧть Афанасьялӧн сӧстӧм керкаыс ӧні тшӧкыда няйтчыліс мазутӧн и ёгӧссьыліс, кӧзяйка эз дӧзмы. Тӧдіс, Иванлы медбур лекарство — удж. Со кыдзи ноксьӧ сійӧ, кор эм кутшӧмкӧ удж, шог йывсьыс весиг вунӧдлӧ.

Помасис война. Мыйта вӧлі радлуныс! Нывбабаясӧс, кодъяс важӧн нин эз пасьтавлыны мича паськӧм, ӧні тшӧкыда позис аддзывны вӧччӧмӧн. Мыйкӧ дыра мысти сэсся кутісны сиктӧ локтавны и война пыр мунӧм йӧз. Морӧсъяс вылас уналӧн дзирдалісны медальяс, орденъяс. Выльысь и выльысь, кымынӧд пӧрйӧ нин, бӧрдісны да жалитісны найӧс, кодъяс некор нин оз бергӧдчыны чужан сиктӧ, оз кутыштлыны муса гӧтыръяссӧ, оз мыччыны челядьыслы тугъя кампет ни кӧлач.

Афанасья кывліс, мый войнавывса инвалидъяслы, кодъяс оз вермыны ветлӧдлыны, сетасны машинаяс. Кор колхозса медбур доярка Афанасья Мироновнаӧс ыстісны животноводъяслӧн районнӧй слёт вылӧ, сійӧ збоймӧдчис да та йылысь сёрнитіс райкомса секретаркӧд:

— Ен могысьӧн кевмыся, отсалӧй кыдзкӧ Иванлы. Колхоз стрӧитіс выль мастерскӧй. Мужикӧй зэв окотитчӧ уджавны сэні. Протезыс эм нин.

— Тӧдам, тӧдам мужиктӧ, ог вунӧдӧй, — кыліс доярка татшӧм воча кыв.

И райкомса секретарь кывнас, вӧлӧм, оз шыблась. Эз на коль и тӧлысь, кыдзи Кузьма Иванӧс корисны карӧ. Сыкӧд тшӧтш мӧдӧдчис туйӧ и Афанасья.

Некымын лун карын олӧм бӧрын гозъя мӧдӧдчисны гортас чача кодь ичӧтик машинаӧн, кодӧс сетісны инвалид мортлы дон босьттӧг.

— Ӧні ме киа и кока, — нимкодясис Кузьма Иван.

Гӧтырыс топӧдчӧма, пукалӧ сыкӧд орччӧн, шуда синъяссӧ оз вештыв мужик вывсьыс. Гожся кокньыдик тӧв ныр мытшасьӧ водз стеклӧӧ, шонді югӧръяс вӧтчӧны ӧдйӧ гӧгыльтчысь машина бӧрся.

— Не тэ кӧ, Афанасья, пыдзыртіс эськӧ менӧ курыд шогыс ён кабырнас.

— Эн сёрнит нинӧм абусӧ, Иванушко. Ми со тэкӧд ӧтлаынӧсь. А мый сэсся колӧ? Водзынӧсь на шуда, югыд лунъясыс.