ОЛӦНЫ-ВЫЛӦНЫ

1

Эжва кузя теплоходӧн катігӧн, ыджыд кытш вӧчӧм бӧрын, ылысянь тыдовтчӧ Вапӧл сикт. Гажаинӧ, джуджыд нӧрыс вылӧ, пуксьылӧма сійӧ. Торйӧн нин мичаӧн овлӧ тулыс-гожӧмын, кор еджыд шифера керка вевтъяс костын лышкыда вежӧдӧны кыдзьяс да топольяс.

Ӧндрей Платонович Ракин теплоход вывсянь нимкодясис аслас сиктӧн. А сэсся теплоход бӧра-водз зургыліс нырсӧ берегӧ — мыйлакӧ эз на вӧв дебаркадерыс, — Ракин трап кузя лэччис нюйта муӧ, мышкас чукъя нопйӧн, кавшасис кыр йылӧ. Куим лун сійӧ эз вӧв гортас, и сьӧлӧмыс майшасьыштіскодь. Отделениеса управляющӧй мӧдӧдліс Ракинӧс Сыктывкарӧ судзӧдны минеральнӧй удобрениеяс, пӧпуттьӧ сдайтіс карса мясокомбинатӧ аслас картаын бура тшӧгӧдӧм порсь.

Кыр бокшаӧд Ӧндрей Платонович кайис шойччывтӧг. Воис веж туруна кыр йылӧ, пӧрччис еджыдӧдз быгалӧм-чусалӧм шляпасӧ, кодӧс новлӧ нин во дас, пуксис тшакасьӧм кер пом вылӧ, вӧлисти заводитіс упкыны. Ю весьтсянь ӧвтысь небыдик тӧвруыс регыдӧн кокньӧдіс ловсӧ. И сьӧлӧмыс кутіс чеччыны кокниа, быттьӧ морӧспань улас босьтчис гыбавны зэр бӧрын вильышмӧм кельчи.

Ӧндрей Платонович ӧзтіс куритчыны, чӧскыда ньылыштіс горшӧ сатшана нӧгыль табак тшынсӧ. Кыскыштіс некымынысь дорвыв, тшынсӧ ортсыӧ ньӧти лэдзтӧг, весиг лӧсьыдакодь кольмыштіс. Видзӧдліс катысь теплоходланьӧ: сійӧ муртса нин тыдаліс, еджыд каля ыджда кольӧма, сэсся и саяліс бӧръя кытшӧ...

Ракинлӧн став олӧмыс, воюйтӧмысь кындзи, коли Вапӧлын. Коркӧ ёна важӧн ас коддьӧмъяскӧд найӧ иславлісны тайӧ кыр йывсяньыс, ворслісны дӧра мачӧн луд вылын, Эжва кырйын разявлісны джыдж позъяс. Вильышӧсь вӧліны ичӧт дырйиныс. А кымынысь ӧзтывлісны бипуртӧ рынышъясдорса биа изъяссянь. «Быттьӧ тӧрыт на вӧлім зырым бедьяс, а ӧні со квайтӧд дас нин... ок, ок, ок!» — Ӧндрей Платонович читкыртліс синъяссӧ, мыйысь ӧтлаасисны весиг паськыд сьӧд синкымъясыс, бара заводитіс дзоргыны Эжвалань. Водзын, ю саяс, лӧзалӧ тшем сулалысь парма-вӧр, коді прӧшви серъясӧн моз кыпӧдчӧ енэжас. Ракинлы ӧні кажитчӧ, енэжсӧ быттьӧ овмӧдӧмаӧсь кутшӧмкӧ олысьяс жӧ. Со, лунвывладорас, кокни кымӧръясысь артмӧмаӧсь пӧрысь пӧчӧяс: быттьӧ чургӧдыштӧмаӧсь кианыс чӧрсъяссӧ, тэрмасьтӧг печкӧны. Шуйгавылынджык кымӧръясыс вӧсниджыкӧсь да бледджыкӧсь, кытш артмӧдӧмаӧсь: быдӧнлӧн юр и кок эм, сяркнитан кӧ гудӧкӧн, пыр быттьӧ и кадриль йӧктыны петасны. Войвылыс, дзик нин енэжтас помыс, чӧдлач рӧмаджык. Гашкӧ и сьӧд кымӧр на сійӧ рытӧдзыс артмӧдас, зэрыштас на колӧкӧ. Ӧндрей Платоновичлӧн юр весьтын лӧзсьыс-лӧз. Збыльысь, гашкӧ, райыд енэжын и эм, кыдзи тай важӧнсянь шуӧны. Енмыс на, колӧкӧ, эм и. Код тӧдас, сэні, зэв выліас, мый вӧчсьӧ-керсьӧ. Пукалӧ и мӧвпалӧ Ӧндрей Платонович. А мый сэсся? Гортас нин ӧд воис, сійӧн и быд пӧлӧс думыс сибӧдчӧ.

Вапӧлсаяс нималӧны востер вӧралысьясӧн. Найӧ вӧчалӧмаӧсь вӧрӧ ичӧтик керкаяс, сэсянь и кытшлалӧны ассьыныс лэч туйяссӧ, кыйӧны быд пӧлӧс зверсӧ и пӧткасӧ. Ӧндрейлы матысмис сизим арӧс, кор сиктӧ воисны белӧйяс. Тӧдӧ, кыдзи шуштӧма шувгысь пармаӧ дзебсьывлӧмаӧсь гӧрд партизанъяс, накӧд и батьыс. Сэсянь, вӧлӧм, и усьласьӧны белӧйяс вылӧ. Сиктын ыджыд бойяс абу вӧлӧмаӧсь, белӧйясыс абу дыр олӧмаӧсь ни, но пакӧсьтсӧ вӧчӧмаӧсь уна. Коді кыдз, а Ӧндрей Платонович бура помнитӧ сійӧ кадсӧ. И кор думыштас, ӧнӧдз на вирыс кӧдзавлӧ йирмӧг босьтмӧн. Коми муысь белӧйясӧс вӧтлӧм бӧрын коркӧ-некоркӧ мужичӧйяс бӧр воалісны сиктӧ, сӧмын Ӧндрейлӧн батьыс, Печик Платон, эз во. Вежон дай мӧдӧс виччысисны, да весьшӧрӧ тай ставыс лои. Печик Платонлӧн ёртъясыс шемӧсӧ усисны и, кодъяскӧд водзджык нин сійӧ торъявлӧма. Чайтлӧмаӧсь нин Платонӧс гортсьыс, а со тай... век абу. Сэсся быд сикас сёрниыс кутіс ветлыны. Гашкӧ пӧ, вӧрас сгинитіс, истӧгыс бырис да. А гашкӧ пӧ и Эжвасӧ вуджигӧн рыӧ веськаліс. Либӧ лёк кӧсйысьяс мыйкӧ вӧчисны. Но, дерт, бурӧн Печик Платоныд некодлы эз сетчы, ӧтпырйӧ куим мортӧс пыркнитмӧн сылӧн вын-эбӧсыс вӧлӧма. Сійӧн и Печик прӧзвищесӧ сетлӧмаӧсь. Том дырйиыс сылӧн чорыд печикысь и полӧны вӧлӧм, ас коддьӧмыс. И со, ӧнӧдз туй ни пом Печик Платонлӧн.

Быдмис-сӧвмис Ӧндрей Ракин батьтӧг нин, медыджыд пыдди семьяас вӧлі. Томысянь быд сикас уджас велаліс, батьыслӧн чӧс туйясын кутіс кыйны лэчкӧн да капканӧн, пищальӧн и. Уна ныв нин вежалісны сы вылӧ, но ачыс чиганитчис, некод дінӧ сьӧлӧмсӧ эз кут. Ӧтчыд локтӧ вӧлі вӧраланінсянь гортас. Лазйӧ эз тӧр став кыйдӧсыс, еджыд пушыд гӧна некымын кӧч ӧшӧдіс пельпом вомӧныс. Сикт помын паныдасис гыӧртӧм синлысъяса нывкӧд, Галякӧд, коді лэччылӧма ю дорӧ вала. Еджыд гыӧр пыр нывлӧн югъялісны смоль сьӧд синъясыс.

— Шуд вылӧ паныдасим, Ӧндреян! — воссьыліс вомыс Галялӧн. — Со кыкнан ведраыс чукъя.

— Ме талун озыр кыйдӧса жӧ, — лётъялысь кӧчьяссӧ нимкодьпырысь мыччӧдліс Ӧндрей. — Верма козьнавны шапка вылад.

Галя вуджӧдіс мӧд пельпом вылас лайкыд карнансӧ, пырсӧ шуны немтор эз сяммы. Ныв оліс мамыскӧд, батьсӧ оз помнит. Сійӧ кувлӧма томӧн, нем виччысьтӧг сьӧлӧм сувтӧмысь. Весиг ни ӧти фото абу кольӧма. Мамыслӧн висьталӧм серти, батьыс вӧлӧма шань мортӧн. Вӧвліны корасьысьяс, но Галялӧн мамыс сэсся верӧс сайӧ эз нин петав.

— Водзӧссӧ вӧд немтор козьнавнысӧ, — яндысьыштіс Галя, кӧть и кӧч ку шапка йывсьыс важӧн нин мӧвпаліс. А ӧні со Ӧндрей ачыс вӧзйӧ.

— Мен оз и ков нинӧм. — Ӧндрей матӧджык матыстчис нывлань, кодлӧн чужӧмыс ыркыдысла ли, друг паныдасьӧмысла ли ыпйис алӧй кыа моз. Ракин арлыднас вӧлі ёна ыджыдджык Галя серти, и ӧнӧдз пуктывліс нылӧс челядь туйӧ на. Кыкӧн син на син аддзысьӧм бӧрын мыйкӧ быттьӧ путкыльтчис Ӧндрей сьӧлӧмын. Нюмсӧ дзебигмоз сійӧ видзӧдіс Галя синъясӧ и дась вӧлі козьнавны не сӧмын кӧч куяс, но и став кыйдӧссӧ.

Сьӧкыд ведраяса карнанӧн водзынджык восьлаліс Галя, кӧрӧм коска еджыд пася, кыз утйӧда гынкӧма. Ӧндрей ыджыд тюниа кокъяснас тувччаліс нывлӧн кок туйӧ, и кытчӧкӧ вошис став мудзыс, сӧмын кӧсйыссис дырджык лоны Галякӧд. Нывлӧн кильчӧ дорын Ракин торйӧдіс куим кӧч, пуктіс лымйӧн тырӧм лабичӧ.

— Он кӧ кужӧй, верма волыны кульнысӧ, — вӧзйысис Ӧндрей. — Сӧмын мед мамыд оз дӧзмы.

— Сійӧ чуж кукань кодь, оз куж скӧравнысӧ, — серӧктіс ныв, сэсся аттьӧаліс Ӧндрейӧс, ньӧжйӧник кайис кильчӧ пос кузя.

Пӧшти во джын ас кежын аддзысьлісны Ӧндрей да Галя. Велалісны ӧта-мӧд дінӧ, мусмисны. Лӧсьӧдчисны свадьба кежлӧ — пансис война. Сьӧлӧм дінас Галялӧн фотоснимокӧн Ӧндрей Ракин муніс фронт вылӧ.

Ӧндрей Платонович черӧбтіс аслас думъясысь, кӧдзыда кезнитӧдіс морттӧ. И кокньыдик еджыд кымӧръяс пыдди сы синъяс водзӧ сувтісны сьӧд креста фашистскӧй бомбардировщикъяс, а зарниӧн вералысь Эжва пыдди — снарядъясысь сотчысь Днепр да мукӧд юяс...

Вӧтӧн и вемӧсӧн Ракин аддзӧ сійӧ страшнӧй вояссӧ, кодъяс топыда пыдзралісны Вапӧлса салдатӧс. 1943 вося октябрь. Днепр юлӧн веськыдладор берегын фашистъяс тэрмасьӧмпырысь стрӧитісны укреплениеяс, медым сувтӧдны тані сӧветскӧй войскалысь наступление. Миян командование сетіс приказ вуджны Днепр, жугӧдны немецъяслысь оборона да наступайтны водзӧ. Та йылысь Ракин тӧдмаліс октябрь 23 лунся рытӧ восьса партийнӧй собрание вылын. Час войын юӧ кутісны лэдзавны салдатъясӧс да оружие вуджӧдан средствояс — кокни катеръяс, пыжъяс. Ставыс тайӧ вӧчсис зэв гусьӧн.

Войыс пемыд, кымӧра, ю весьтын гӧвкъяліс ру. Пыжъясӧ сӧлісны автоматчикъяс. Берегысь йӧткыштчис и сійӧ пыжыс, кӧні пукаліс Ракин. Мыйӧн заводитісны таргыны катеръяс, фашистъяс уна сикас орудиеясысь восьтісны би. Босьтчисны лыйлыны и миян орудиеяс. Автоматчикъяс, кодъяс лючкиа воисны веськыд берегӧ, пыр жӧ уськӧдчисны атакаӧ. Ракинлӧн пыжыс эзджык во берегӧдз, на бокын потіс снаряд. Пыжыс путкыльтчис, ӧти морт вӧйис Ракин син водзын, тыдалӧ, сьӧкыда ранитчис. Гашкӧ и кувмӧныс. Пыжӧ кутчысьӧмӧн мукӧдыс воӧдчисны. Ракин казяліс, мый шуйга киыс оз кывзысь, буракӧ, музгыльтчӧма. Но колӧ петны атакаӧ...

Автомат биӧн да гранатаясӧн медводдза окопъясысь немецъясӧс вӧлі зырӧма. Ракин кок улын куйлісны шойяс, ранитчӧмаяс. Но водзӧ миян салдатъяс атакуйтны эз вермыны. Фашистъяс водзсасисны мый вынсьыныс. Колісны боеприпасъяс, выль вынъяс, кодъясӧс позис вуджӧдны сӧмын жугӧдӧм кӧрт туй пос дорті. А прӧтивник медсясӧ сэтчӧ и лыйліс. Шуйга берегкӧд йитӧд тайӧ участокас орис. Но бӧрӧ туй абу, бӧрвылын — Днепр. Кыдзкӧ-мыйкӧ коліс кутны тайӧ неыджыд плацдармсӧ.

Кутісны лунтыр, ловъяяс колисны пыр этшаджыкӧн.

Рытъядорыс взводса командир Павловлы воис приказ: кольччыны татчӧ дас кык мортлы, мукӧдлы бӧрыньтчыны. Кольччысь боецъяслы, на лыдын и Ракинлы, коліс асланыс биӧн тупкыны бӧрыньтчысьясӧс.

Вой кежлас колисны витӧн. Асъявылӧдз вермасны не кольны. Павлов сетӧ приказ — жугӧдӧм пос дорті вуджны ас йӧз дорӧ. Ракинлӧн шуйга киыс, кӧть и ёнакодь веськӧдіс ӧти салдат, век на эз кывзысь. Бара кӧ путкыльтчас пыжнас, ӧти киӧн варччыны оз тырмы сылӧн выныс. Нӧшта кыкӧн эз кужны варччынысӧ. Фашистъяс ныр улӧ кольччисны куимӧн: Ракин, Федюнин да Кубарев, кодъяс шуисны водзсасьны лов петтӧдз, медбӧръя патронӧдз.

(Повестьлӧн автор тайӧ строкаяссӧ гижӧ Ӧндрей Платонович Ракин прототиплӧн казьтылӧмъяс серти. Автор ассяньыс оз содтав ни вежлав фактъяссӧ, сӧмын уналаті сетӧ топӧдӧмӧн).

— Водзсасьны лов петтӧдз! Но пӧгибнитны ӧти немецкӧй пуля помысь — абу-ӧ донтӧм миян олӧмным? — шуис сэки Федюнин и кутіс висьтавны ассьыс план — любӧй ног писькӧдчыны враглӧн тылӧ.

Федюнин войнаӧдз велӧдлӧма Смоленскӧй областьса школаын немецкӧй кыв и вермис кокниа сёрнитны. Взводса командир Павлов, коді вӧлі тані на жӧ, эз сувт паныд Федюнинлӧн планлы, чукӧртіс ставныслысь документъяс, дасьтысис вуджны ӧти олӧма салдаткӧд шуйга берегӧ. А кысь босьтны пыжсӧ? Жугалӧм пос дорысь матысьджык. Ракин бӧръяысь шылькнитіс Галялысь фотосӧ, кодӧс коймӧд во нин новлӧдліс сьӧрас, сюйис документъяс пытшкас и мыччис Павловлы. Ставныс прӧщайтчисны.

Ракин, Федюнин да Кубарев пасьталісны усьӧм фрицъяслысь паськӧмсӧ, а кианыс сідзи нин лунтыр вӧлі немецкӧй оружие. Артыштісны быд воськов. Быдӧнлӧн сьӧрас дзебӧма кык граната, морӧс выланыс ӧшалісны немецкӧй автоматъяс. Вой кежлас тайӧ участокас лӧнис, фашистъяс татысь, гашкӧ, некодӧс нин эз чайтны. А Днепр пӧлӧн фронт сэки нюжаліс сизимсё километр, уналаті юсӧ вӧлі форсируйтӧма нин. Пемыдас усис паськыд уль лым, но лымъявны регыд дугдіс, кутіс буситны-зэрны. Первой окопъясын, тайӧ куим мортсьыс ӧтдор, ловъяыс некод эз вӧв. Сэні куйлісны усьӧм салдатъяслӧн — и миян, и немецъяслӧн — шойяс. Колӧ воштысьны фашистскӧй салдатъяс пӧвстӧ. Медводзын мунӧ Федюнин немецкӧй ног ропкӧдчигтыр, сы бӧрысь Ракин да Кубарев. Кыясны кӧ на пиысь кӧть ӧтиӧс — ӧтпырйӧ поткӧдасны квайтнан гранатасӧ.

Кылӧны фашистъяслӧн сёрнияс, ёрччӧм. Абу, тыдалӧ, сьӧлӧм сертиныс бӧрыньтчӧмыд. На ног жӧ матькыштлӧ и Федюнин, увгӧ некытчӧ шогмытӧм роч поводдя вылӧ. Лыйӧм шыяс ни «Хальт!» горӧдӧм эз кывны, сідзкӧ, примитісны ас йӧз пыдди, гашкӧ и, шойяс чукӧртысьяс пыдди. Мунісны дыр, и ёна полігтыр. И сӧмын ӧти походнӧй кухня дорын на дінӧ матыстчис сьӧрас оружиетӧм немец да корис куритчыны. Федюнин перйис зепсьыс югъялысь немецкӧй портсигар и ачыс жӧ ӧзтіс немецкӧй зажигалкаысь. Мӧдыс аттьӧаліс гӧститӧдӧмысь. Куим ёрт мунісны водзӧ, пыдӧджык тыллань...

Днепр дорса сиктъясысь да деревняясысь унджык олысьяссӧ немецъяс вӧтлалӧмаӧсь. Ракин да сылӧн ёртъясыс паныдасьлісны уна пӧрысь йӧзкӧд, кодъяс корсисны юр сюянін. Терновка сиктӧ вотӧдз найӧ вочаасисны стариккӧд. Кубарев, кӧть и ёна полӧмпырысь, висьтасис кодъяс найӧ и мыйла шӧйтӧны таті. Немецкӧй шынель улысь петкӧдліс весиг ассьыс звездаа кизьяса гимнастёркасӧ. Старик висьталіс, мый кык лун сайын войнас эсійӧ кустарникъяс дорсьыс аддзыліс тӧдтӧм йӧзӧс. Найӧ, тӧдӧмысь, вӧліны сӧветскӧй разведчикъяс, кодъяс писькӧдчисны тӧдмавны немецъяслысь оборона. Федюнин шуис корсьны разведчикъясӧс, гашкӧ и мыйӧнкӧ отсавны вермас. Сӧмын мунас ӧтнасӧн, а Ракин да Кубарев кутасны виччысьны сійӧс Терновка сиктын. Куим морта котырӧн, кор он тӧд немецкӧй кыв, ветлӧдлыны ӧпаснӧ. Старик нуӧдіс куимнаннысӧ сиктӧ, пыртӧдіс гортас да вердіс-юкталіс. Сэсся висьталіс, пиӧй пӧ Сӧветскӧй Армияса офицер, война пансьӧмсянь нин пӧ абу некутшӧм юӧр. Со и виччысьӧ сӧветскӧй войскалысь воӧмсӧ, гашкӧ и пиыс кӧнкӧ орччӧн нин, Днепр дорын жӧ. Федюнев прӧщайтчис боевӧй ёртъясыскӧд, керкаса кӧзяинкӧд и муніс, сылӧн кывъяс серти, корсьны ас йӧзӧс.

Старик сетіс Ракинлы да Кубаревлы важиник паськӧм, мед пӧ скӧт вӧтлысьяс кодьӧсь вӧлінныд. Немецъяс скӧтсӧ вӧтлігӧн век тшӧтш босьтлӧмаӧсь местнӧй йӧз пӧвстысь кык-куим мортӧс. Терновкаӧс дзикӧдз нин вӧлі грабитӧма: абу кольӧмаӧсь ни ӧти мӧс ни дзодзӧг, олысьяс пӧвстысь унаӧс нуӧмаӧсь кытчӧкӧ и. Полицай висьталӧма стариклы, матысса сиктъясысь пӧ став вермысь мужичӧйсӧ босьтӧмаӧсь выль оборонительнӧй рубежъяс стрӧитны, а нывъясӧс пӧ, надейнӧ, Германияӧдз нуисны. Ӧні некутшӧм облаваяс сиктӧ немецъяс эз вӧчлыны, эм тані налӧн представитель — полицай — да и ставыс. А полицайыс ачыс оз вермы видзӧдны синнас немецъяссӧ. Ӧд ичӧтджык чойсӧ весиг абу вермӧма спаситны, мукӧдъяскӧд тшӧтш босьтӧмаӧсь. Ӧні ачыс стрӧка корсьӧ, кыдз эськӧ краснӧйяслань сетчыны. Лёксӧ ӧд ас йӧзыслы нинӧм абу вӧчӧма, кӧть и винтовкаӧн да сояс кӧртӧдӧн ветлӧ. Видзӧдтӧ, весиг старикӧс, важ большевикӧс, коді аслас шашкаӧн петлюровецъяскӧд на тышкасьлӧма, абу вузалӧма.

Кӧзяин дзеблаліс Ракинлысь да Кубаревлысь став вылыс кӧлуйсӧ — сӧветскӧйсӧ и немецкӧйсӧ, автоматъяссӧ и гранатаяссӧ. Ачыс муніс полицай дінӧ, колӧ пӧ ӧлӧдны сійӧс, локтас кӧ татчӧ, мед нин водзвыв тӧдіс. Полицай и збыльысь абу вӧлӧма омӧль мортӧн, сёрнитіс этша, мыйкӧ век жӧ йирис сьӧлӧмсӧ, но миян частьяс вотӧдз шуис дзеблыны Ракинӧс да Кубаревӧс ас ордас. Гашкӧ, нӧшта ӧтчыд кӧсйис петкӧдлыны фашистъяс дінӧ ассьыс лӧглунсӧ.

Тайӧ сиктас и виччысисны Ракин да Кубарев миянлысь войскаӧс. Стариклӧн паськӧмӧн, сьӧраныс оружиеӧн мунісны асланым командование дінӧ, стӧча висьталісны ассьыныс дивизиясӧ и полксӧ, взводса командирлысь овсӧ и. Асланыс дивизия шӧрӧ и веськалӧмаӧсь. Сэсся ставсӧ тӧдмавтӧдз, кыдзи дезертиръясӧс, автоматъяс улын нуисны полклӧн штабӧ. Тані бара быдторсӧ юасисны. Висьтасисны сідз, кыдзи вӧлі. Штабын некыдз оз эскыны, мый вермисны мунны немецъяслӧн ныр увті. Сетчинныд пӧ да и ставыс, — шуӧны. Документъястӧгыд унасӧ он и лысьт шуны воча кывтӧ. Ловйӧн кольӧм вылӧ сӧмын ӧти надея вӧлі: мед эськӧ эз пӧгибнит Павлов. Бара на кодкӧ юрбитлӧма Ракин да Кубарев вӧсна: юасигкості вайӧдісны взводса командирӧс... Не кӧ Павлов, кыдз эськӧ вермин эскӧдны, мый тэ абу предатель. Эз кӧ аддзысь Павлов, лыйлісны эськӧ кыкнаннысӧ — Ракинсӧ и Кубаревсӧ, эз эськӧ кутны чеченитчыны сэтшӧм сьӧкыд кадад. А Федюнинкӧд Ракин сэсся эз аддзысьлы.

Та бӧрти аслас полккӧд Вапӧлса радӧвӧй салдат муніс бойясӧн Румыния да Венгрия пыр, фронтӧвӧй туйсӧ помаліс Австрияын морӧсас Краснӧй Звезда орденӧн да некымын медальӧн.

Ӧндрей Ракин дзоньвидзаӧн воис гортас, и вежон мысти свадьбуйтісны Галякӧд. Во бӧрын гӧтырыс чужтіс нылӧс, Августаӧн нимтісны, сиктса ногӧн — Густя. Мӧд кагасӧ виччысисны пиӧс, но ыджыд кост бӧрын енмыс бара на сетіс нылӧс — Надяӧс. Первойсӧ Ракин колхозын бригадираліс, олісны гӧтырыслӧн керкаын. Олісны скӧтӧн да ас вӧлӧгаӧн, зільӧсь да шудаӧсь. Верӧса семьяяс война бӧрын эз тӧдлыны сы мында тужа-нужасӧ, мыйта пыкисны ас выланыс дӧваяс, торъя нин челядя мамъяс. Ракин кодьяс кыйсисны-вӧралісны, век нин вӧлі чӧсмасянторйыд. Совхозъяс котыртчӧм бӧрын Ӧндрей Платонович веськӧдліс стрӧитчан бригадаӧн, сэсся индісны кладовщикӧн. Тайӧ удж вылас сійӧ и ӧні, ӧти кывйӧн кӧ, отделениеса управляющӧйлы веськыд киӧн лоис.

Кладовщикалігӧн Ракин заводитіс стрӧитны из фундамент вылӧ кык судта керка. Кер помъясӧн вӧдитчигӧн Галя сьӧкыда дойдіс асьсӧ и регыдӧн кувсис. Ставсӧ, мый сійӧ мӧвпаліс водзӧ кежлӧ, быттьӧ тшӧтш лои гуалӧма. Кык ныв, кык невеста, колины бать дінӧ. Сиктса йӧз первойсӧ гусьӧник кӧритісны Ракинӧс, лыддисны сійӧс тшӧтш мыжаӧн гӧтырыслӧн водз кувсьӧмысь.

«Тэнад уджыд пач вом дорын, пу да пӧжав миянлы...» — шулывліс верӧсыс Галялы.

И ӧтчыд, аслас рӧк вылӧ, Галя лунтыр ноксис помечалысьяскӧд: то ӧтитор мыччас, то мӧдтор. А рытнас норасис кос вӧрзьӧм вылӧ.

«Мыйла тэн ковмис та ыджда керкаыс? — вольпасьын куйлігӧн шуаліс Галя. — Нёль морта семьяыдлы и пелькджыкӧс позис стрӧитны. Важӧн нин эськӧ выль керкаын олім...»

«Ыджыд шебрас улад пыр шоныдджык, — вочавидзліс Ӧндрей. — Вынӧй эм, да и стрӧита со. Мед гажаджыка кутас овсьыны миянлы, Галюк. Эн вед тэ дыр кежлӧ висьмы, бӧр на бурдан...»

Ракин помнитӧ гӧтырыскӧд бӧръя лунъясся сёрнисӧ. Казьтылӧ, и дзескӧдлӧ сьӧлӧмыс.

Эз ло сылӧн дона Галяыс. Да и аслыс керка стрӧитӧмыс эз омӧля мӧрччы. Кузь тушаыс лоис нюгыльтчыштӧм кӧрт тув кодь. Шочмис сук сьӧд юрсиыс, юрдзибйыс шаньга моз гӧгрӧса лысіс, син горувъясыс мешӧкасисны.

Но тшӧтш и долыд Ӧндрей Платоновичлы. Эз весьшӧрӧ ов сійӧ вӧльнӧй светас, дыр кежлӧ сувтӧдіс аслыс памятник — ӧдвакӧ сэсся аддзан Вапӧлысь мӧд татшӧм керкасӧ. Тулыс-гожӧмын Ракин радейтӧ пукавны стеклӧа веранда вылын. «Мамлань кӧ муні, сё арӧсӧдз кута овны, — шулывлӧ Ӧндрей Платонович, сэсся содтылӧ: — Кӧсъя кӧ, медся мича дӧвасӧ гортӧ вайӧда».

Татшӧм дӧваыс паныдасис. Пелагея Ивановна Пипунырова. Сиктын, син саяс, пырджык шуӧны Гӧгрӧс Паладь. Ракинъяссянь матын и оліс. Шогаліс-шогаліс Ӧндрей Платонович кувсьӧм Галяыс вӧсна, а сэсся выльысь гӧтрасис Паладь вылӧ. А гашкӧ и Паладьыс ёнджыкасӧ гӧтраліс сійӧс ас вылас...

...Уна серпас вуджӧртіс Ракинлӧн синъяс водзті. Сійӧ дыр пукаліс Эжва кыр йылын, думайтіс ас кежас, быттьӧ сёрнитіс дум вылас воысь йӧзыскӧд. Паладь йылысь да нывъяс йывсьыс мӧвпъясӧн и чеччис кер вылысь, шелӧдіс гортланьыс.

2

Пелагея Ивановна Пипунырова том дырйиыс вӧлі мича нывбабаӧн. Мугӧм чужӧмыс пыр алӧймыштӧма, пельясас ӧшалісны кольча-исергаяс. Топыда кыӧм кӧсаяс лётъялісны мыш вылас. Неыджыд тушаа, быттьӧ стружитӧма-лӧсалӧма зонъяслы радейтӧм вылӧ. Сиктысь уна зон вежалісны мича ныв вылӧ, но сійӧ ӧти тувсов лунӧ муніс гортсьыс пароходвывса кудриа юра матроскӧд. Бать-мамыслысь юасьтӧг и утьыштіс. Но пырмунігмоз тӧдмасьӧмыд эз жӧ вай ыджыд шудсӧ: во мысти Паладь бӧр воис гортас...

Сортовка кер лэдзигӧн Поля вылӧ радейтчис Вапӧл сиктса том морт. Сэсся и гӧтрасисны найӧ. Война заводитчан первой лунъясӧ выль верӧссӧ нуисны фронт вылӧ. И бара том нывбабалы лои шог: верӧсыс уси война вылын. Тайӧ верӧсыслӧн овӧн и кырымасьӧ Пелагея Ивановна. Сэсся эз нин кӧсйыв петавны верӧс сайӧ. Ӧд кымын во дӧвааліс?! Тайӧ каднас сійӧ воштыштіс томдырся мича мыгӧрсӧ: тупыль моз гӧгрӧсмис, бекъясыс джаджъясисны. Бӧръя вояссӧ Пипунырова уджалӧ пекарняын пӧжасьысьӧн. И со, сылӧн туй вылын лои дӧвечӧн кольӧм Ӧндрей Платонович.

— Пӧрысьӧ-нэмӧ гӧтрасьны думайта, Ивановна, — Паладьлы висьтасис Ракин, коді сы ордӧ та могысь и пырис кольӧм крещенньӧ рытӧ. — Крӧватяд баба рутӧгыд гажтӧм жӧ.

— Молодеч кодь на, любӧй баба петас тэ сайӧ, — серӧктіс Паладь, сійӧ пукаліс корасьысьлы воча, синъясыс гажаӧсь.

— Меным эськӧ, оз ков любӧй, но люб жӧ мед вӧлі-а, — сёрнитіс Ӧндрей Платонович синъяссӧ читкыралігтыр. — Гашкӧ, Ивановна, локтан ме ордӧ, кӧзяйкаӧн лоан.

Татшӧм кывъяссьыд Паладьлӧн ыпмуні чужӧмыс.

— Абу-ӧ сёр нин миянлы, Платонович? — шуис сэсся.

— Кыкӧныдлы гажаджык лоӧ, шоныдджык и, — водзӧ эскӧдіс Ракин.

— Гырысь нывъяс тэнад, — быттьӧ падъяліс на Паладь. — Кыдзи нӧ найӧ видзӧдласны выль морт вылад мамыс бӧрын...

— Шаньӧсь менам нывъясыс, гӧгӧрвоасны...

— Ог тӧд, ог тӧд, Платонович...

— Свадьба сэтшӧмӧс вӧчам!.. Тӧрасны гӧстьясыд, кӧть сикт джынсӧ корам, — ӧтарӧ ыззьӧдіс да эскӧдіс Паладьӧс Ракин.

Сійӧ тӧвся рытас Ӧндрей Платонович дыр пукаліс гӧтырпу ордас. Воисны жӧ сэсся ӧти кывйӧ: гӧтрасьны гажа свадьбаӧн.

Паладьлӧн том дырйиыс этша вӧлі радлуныс, шудыс пышйывліс чуньяс костӧд лыа моз, и кӧть пӧ пӧрысьладор овны мужиккӧд тыр судзсяна олӧмӧн. Сэсся, Пипуныровалы эз на вӧв и ветымын арӧс. Татшӧм арлыднад нинӧм абу шензянаыс, кӧть и петас верӧс сайӧ. Сӧмын полыштіс Ракинлӧн нывъясысь — Густяысь да Надяысь.

Векньыдик кымӧса, не кымӧс серти кузькодь ныра, Густя лыддис асьсӧ мисьтӧмӧн, весиг шудтӧмӧн: абу пӧ ме зонъяслы сьӧлӧм серти. Збыльысьсӧ Густя ньӧти эз и вӧв мисьтӧмӧн. Нывлӧн зумыд вир-яя мыгӧр вылӧ видзӧдлӧмысь шонавліс не ӧти син. Сійӧ велӧдчис райцентрса КБО-ын вурсьысьӧ, ӧні уджалӧ ас сиктса мастерскӧйын.

Мыйӧн кутіс кывсьыны батьыслӧн свадьба йылысь, Густя лои этша сёрниа, скупа юксьывліс аслас думъясӧн уджвывса ёртъясыскӧд. Яндысьліс видзӧдны налӧн синмӧ: бать пӧ кӧсйӧ лякӧсьтны мамлысь югыд паметьсӧ. Ставыс тайӧ пучӧй моз нёняліс верстьӧ нывлысь морӧспанювсӧ. Керка пытшкӧссӧ сійӧ видзис сӧстӧма, эмальӧн вевттьӧм джоджъясыс зэр бӧрын шыльыд видз моз волялісны. Эз дышӧдчыв чеччыны и водз асывнас, батьыслӧн да чойыслӧн чеччигкежлӧ дасьтыліс пӧсь сёян. Мед сӧмын батьыс гортас эз вайӧд бокӧвӧй нывбабаӧс! — та вӧсна Густя эз жалитлы ассьыс вынъяссӧ, но ставыс вӧлӧма весьшӧрӧ...

Ывлаын швачӧдчис дзор юрсиа скӧр тӧв, а Ракинлӧн керка жыръясын онялӧ шоныдыс. Кӧзяин лӧсьӧдчис свадьба кежлӧ. Ставыс тырмымӧн Ӧндрей Платоновичлӧн горт гӧгӧрын. Кольӧм гожӧм сійӧ разис пес вылӧ тьӧщаыслысь керкасӧ, кӧні коли нывъясыслӧн челядьдырыс, кӧні медбӧръяысь лолыштіс Галя гӧтырыс. Важ керка места дорӧ, сирӧтаяс моз шога сулалан, колины кык кыдз пу да льӧм пу. Тырмас, майбыр, ӧні пескыд некымын во кежлӧ. Выль керка стын бӧжын сулалісны гырысь чипасъяс, сӧмын ён сьӧмӧса керъяссӧ кольӧма утъяс вылӧ пилиттӧг: позьӧ стрӧитны гожся кухня либӧ мӧд гид. Сэки позьӧ тшӧгӧдны не кык порсь, а куимӧс. Керкаын лоас быдтор вӧсна кыв кутысь кӧзяйка Пелагея Ивановна.

Свадьба кежлӧ керка пытшкӧссӧ дасьтісны Ракинлӧн рӧдняясыс, унджыкыс пӧрысь нывбабаяс. Ӧтияс ноксисны пач вом дорын, гырысь сьӧд чугунъясын пуисны яя шыд; мӧдъяс орччӧдалісны пызанъяс; коймӧдъяс графинъясӧ кисьталісны вина. Мед пӧ ставыс лоӧ сідз, кыдзи овлӧ бур йӧзыслӧн. Медся ыджыд комната пельӧсӧ кӧзяин сувтӧдіс сельпо магазинысь сӧмын на ньӧбӧм телевизор. Густя пукаліс гӧрдов кучикӧн эжӧм небыд диван вылын, чунь на чунь эз бергӧд свадьба кежлӧ лӧсьӧдчӧм могысь. Надя чуймаліс-видзӧдіс тьӧтӧяслӧн удж бӧрся, эз жӧ суитчыв некытчӧ. Дыр чӧв олӧм бӧрын матыстчис батьыс дінӧ, видзчысьӧмпырысь шуис:

— Кык во коли мам кулӧмсянь, а тэ выль гӧтыр нин кӧсъян вайны, кӧть гӧстьяссӧ эз ков корны.

— Нинӧм на тэ он гӧгӧрво, Надежда. — Бать шӧйӧвошліс, некыдз эз виччысь татшӧм кӧритӧмсӧ ичӧтджык нывсяньыс. — Пӧрысьма да, коді ме бӧрся кутас видзӧдны? Тэ верӧс сайӧ петан, Густя жӧникӧс жӧ корсьӧ...

Бать сёрнитіс, а синъяс водзас ру пиын моз сулаліс нин озыр сёян-юана кузь пызан. Пызан помын кӧзяин пукалӧ аслас невестакӧд: выль сьӧд костюма да еджыд дӧрӧма. Сійӧ некымынысь пасьтавліс свадьбуйтан паськӧмсӧ, видзӧдчывліс зеркалӧ водзын: молодеч кодь на, буретш на пӧрнӧй морт, мед вежалӧны сы вылӧ пызан сайын пукалысьяс — оз пӧ сетчы Ӧндрей Платоновичыд пӧрысьлунлы! Сиктса мастерскӧйын еджыд штапель платтьӧ туша-мыгӧр серти вурӧдісны и Паладьлы.

Вӧлі вӧскресенньӧ, регыд локталасны гӧстьяс. Надя шоныда пасьтасис, петіс улич вылӧ. Гӧгӧр кылісны даддьӧн да лыжиӧн ислалысь ныв-зонпоснилӧн ёсь гӧлӧсъяс. Верстьӧ йӧз, чукӧрӧн и ӧткӧн, мунісны сикт сайӧ. Сэні, паськыд да джуджыд мыльк вылын, шойна. Гортсьыс петӧм бӧрын Надя мӧдӧдчис йӧз бӧрся жӧ. Регыдӧн аддзис мамыслысь лымйӧн вевттьысьӧм гусӧ, мамысӧн на кыӧм вурун кепысьнас чышкаліс крестсӧ, тыдовтчис гижӧд: «Ракина Галина Иосифовна. 1920-1968». Пуксис губокса лабичӧ, юрсӧ ӧшӧдӧмӧн гусьӧник бӧрдіс.

Кор Надя бӧр локтіс горт дорас, керкасянь ывлаӧдз писькӧдчис гӧстьяслӧн бреньгӧмныс. Улыс судтаса ӧти жырйын, кыкнан ки вылас мыджсьӧмӧн, шога пукаліс Густя.

— Кайлы, чолӧмав жӧник-батьтӧ выль гӧтырнас! — Надя вылӧ лёклунсӧ воштӧмӧн шуис сійӧ. — Да эн дыр сэні ов, нинӧм сэні тэа-меалы вӧчнысӧ.

Надя сувтыштліс стенын ӧшалысь неыджыд гӧгрӧс зеркалӧ водзӧ, вӧсньыдик чунь помъяснас тільыштіс гӧрдӧдыштӧм син доръяссӧ, крута кыпӧдчысь поскӧд кайис вылі судтаӧ. Пызан сайын пукалісны унаӧн, и Надя пырсӧ эз казяв, кӧні бать гозъяыс. Но кыліс кодлӧнкӧ чирӧм гӧлӧс: — Горко!

Горӧдісны нӧшта ӧткымынӧн.

Ӧндрей Платонович кыв йывнас нюлыштіс ассьыс дзормыштӧм, куритчӧмысла вижӧдӧм уссӧ, сэсся чупнитіс Паладьлысь вашъялысь вом доръяссӧ. Нылыс казяліс тайӧс и кӧсйис бӧр уйкнитны Густя дінӧ, но батьыс вевъяліс шуны гӧлӧс тырнас:

— Со и ныв менам, Наденька!

«Ичиньтӧг нин эськӧ позис да...» — сӧмын и думыштіс Надя, сэк кості батьыслӧн воча чойыс чургӧдіс сылы ёсь пыдӧса румкаын гӧрд вина. Муртса инмӧдліс вом дорас, бӧр пуктіс румкасӧ пызан помӧ. Коді мый сёрнитіс — гӧгӧрвоны вӧлі сьӧкыд: ӧта-мӧд вежмӧн быдӧн зілис висьтавны ассьыс. Но медъёна вешкыраліс кӧрт пиньяса вомсӧ гудӧкасьысь, коді пукаліс бокынджык торъя улӧс вылын да гажтӧминика нязӧдчис.

— Менам гудӧкӧй тіянлы кос, он кӧ кӧтӧдӧй — сійӧ оз ворс! — шеныштіс кияснас гудӧкасьысь, матыстчис пызан дорӧ. Мыччисны румка вина, и яра сярӧбтіс «русскую».

«И-и! О-о! И-и! О-о!» — тадзи ливкйӧдлігтырйи ӧткымынъяс заводитісны педзны-чеччавны, кияснаныс шенасьны, а мукӧдъяс мутшкисны-сёйисны, азыма тыртӧммӧдлісны да бӧр чукйӧдлісны румкаяссӧ. Кӧзяин долыда кекӧначасис, дзӧрӧдіс паськыд ньывкӧс пельпомъяссӧ, быттьӧ вӧляникысь рӧдтіс чотысь, зуркыд вӧв вылын. Некымын вомтыр ньылыштіс вина, вомсӧ тяпкӧдігтыр чышкис кӧтасьӧм уссӧ, петіс йӧктысьяс пӧвстӧ. Керка жырйын жарыс кӧть и пывсянын кодь нин, сійӧ эз пӧрччы дона костюмсӧ; сапӧгъясыс югыдӧсь, зеркалӧ кодьӧсь, кӧть баситчы на водзын, — свадьба дырйиыд тай эз гынкӧмась. Сэсся матыстчис пӧсьысла волялысь бандзибъяса Паладь дінӧ. Гӧтырыс воча нюжӧдіс кӧвдум кодь пушыд да шоныд кисӧ, жбыркнитіс йӧз кытшӧ. Первойсӧ сӧмын бӧрӧ-водзӧ вомлӧставліс кокъяссӧ, сэсся и, лешсьыштӧм бӧрад ещӧ на гажмис да, кутіс ӧвтчыны кияснас. Но шенасигтыр бур скон йӧктыны сідз эз и удайтчы: еджыд штапель платтьӧыс киняув вурысӧдыс дзездіс веськыдладор морӧсӧдзыс.

— Адӧй-адӧй! Дзездін тай невеста... Мыйкӧ пӧвтӧ воштан, сё мокасьт! — видзчысьтӧмторсьыс муртса эз чурав Паладьлы паныдӧн веглясьысь нывбаба.

— Со тэн и свадьбуйтан платтьӧ, — кышӧдсӧ вежигмоз ропкӧдіс верӧсыслы Паладь. — Со ӧд кутшӧмӧсь миян вурсьысьясыд... Со ӧд юр усьмӧн яналі... Абу на ӧд садьтӧм кодӧсь войтырыс. Да и абу бур водзӧ тайӧ, Платонович... — и Паладьлы ылькнитіс юрас, мый тайӧ Густялӧн киподтуй, но шуны эз шу.

Надя шензьӧмпырысь видзӧдіс кикимеритчысь тьӧтӧяс да дядьӧяс вылӧ, а кор казяліс Паладьлысь дзездӧм платтьӧсӧ, пыльснитіс-серӧктіс, кунь-кань лэччис улыс судтаӧ. Густя кӧсйис нин вувзьысьны чойыс вылӧ дыр локтытӧмысь, но Надя аслас сёрниӧн пановтіс сійӧс.

— Чышш! — водз чуньсӧ кыпӧдліс Густя. — Ме ӧд вури сылы платтьӧсӧ, нарошнӧ сідзи вӧчи, вермис на и мӧдлаті нёйкавны-потны.

— Эз жӧ эськӧ тадзи ков да, — вошис нюмсерыс Надялӧн. Сэсся пӧрччис кӧмсӧ, нёровтчис крӧватьӧ, тупкысис небыд юрлӧсӧн. Кыдз со пуксяс ӧні налӧн олӧмыс-а? Оз-ӧ батьыс кӧдзав на дінӧ, нывъясыс дінӧ? Куйлӧ Надя, кывзӧ йӧзлысь грымгӧм-йӧктӧмсӧ и быттьӧ выльысь аддзӧ важ кольӧмасӧ. Со найӧ папыскӧд мунӧны Куръядорӧ ӧктыны дзоридзьяс. Водзвыланыс котӧртӧ кӧлач кодь гӧгрӧс бӧжа Мӧдім понныс, люткерӧма кузиник нюдз кывсӧ, кашкӧ-пошиктӧ. А Надя пыскыльтӧ мыйкӧ папыслы, юасьӧ быдтор йылысь: мыйла гожӧмнас быдмӧны дзоридзьясыс, а тӧвнас оз; мыйла ӧти дзоридзьяс гӧрдӧсь, а мукӧдъяс еджыдӧсь. Папыс лабутнӧйиника вочавидзалӧ, шылькнитлӧ нылыслысь юрсӧ. Ёль вомӧн келігӧн босьтас нывсӧ моздорас, окыштас мичаник да мусаник бан боксӧ да нӧшта на топӧдыштас ас бердас, быттьӧ полӧ кодӧнкӧ мырддьӧмысь. Мӧдім матыстчылас батя-ныла дінӧ, пушыд бӧжсӧ легӧдігтыр никсыштас, ассьыс радейтӧмсӧ тадзи петкӧдлӧ, и бара тӧвзяс водзӧ. Куръядорса эрдыс паськыд да шыльыд, доргӧгӧрас да шӧрас сӧмын некымын пашкыр пожӧм быдмӧ, енэжа-му костас пыкӧдъяс кодьӧсь. Надя котралӧ, нетшкӧ дзоридзьяссӧ, а Мӧдім сы водзвылын исасигтыр ветлӧ, быттьӧ индалӧ нывкалы мичаджык юраяссӧ. Папыс сы дорын матын жӧ, кияснас кутчысьӧма коскас да ас кежас нюмъялӧ. Кыдзи нӧ мӧд ногыс? Ӧд тайӧ шуда лун вӧснаыс сійӧ муніс сьӧкыд фронтӧвӧй туй.

А ӧні сылӧн ичӧтджык нывкаыс ӧктӧ шонділысь кӧдзасӧ — дзоридзьяс. Кыдзи нӧ сэсся он нимкодясь? Со моздор тырыс нин Надялӧн дзоридзьясыс. Гортӧ бӧр воӧм бӧрын град йӧрысь петӧ мамыс, чышкалӧ кияссӧ водздӧраас, матыстчӧ батя-ныла дінӧ. И Надя уськӧдчӧ мамыслы воча, мыччӧ сылы ловъя дзоридзьяссӧ...

Нывбабаяс унаысь горӧдлісны сьывны, но ни ӧти сьыланкыв эз вайӧдлыны помӧдз. Налӧн ливкйӧдлӧмыс Надялы ӧні кажитчис лёктор водзвылын понъяслӧн омлялӧм кодьӧн.

— Юӧй да сёйӧй, дона гӧстяяс! — ува-ава шы улын кылӧ батьыслӧн чирыштӧм гӧлӧсыс. — Мед дыр кутінныд казьтывны тайӧ свадьбасӧ!..

Надя бергалӧ ӧтар-мӧдар бок вылас, некыдз оз вермы ойбыртны, а Густя гыравыласьӧма пызан помӧ, бротнитас кыв-мӧд и бара чӧв ланьтас. Ичӧтджык чойыс аддзӧ Густялысь скӧралӧмсӧ, батьыс вылӧ да Паладь вылӧ чушъялӧмсӧ, но кыдзи доналӧм пывсян гортӧ он кӧдзӧд кӧш тыр ваӧн, сідз жӧ и Надя оз вермы лӧньӧдны-ваймӧдны сылысь сотчысь сьӧлӧмсӧ.

Надя мудзис кывзыны гӧстьяслысь пель чунӧдана гӧлӧсъяссӧ, петіс ывлаӧ ыркӧдчыштны. Сэзь енэжын нывлӧн синъяс водзын йӧктісны лыдтӧм-тшӧттӧм дзирыд кодзувъяс, клубдорса репродукторсянь ылӧдз юраліс гажа музыка, ӧта-мӧд бердӧ топӧдчӧмӧн вуджӧртлісны ныла-зонмаяс.

Тӧлысь сайын, Выль во дырйи, Надя ачыс тадзи жӧ гусьӧникӧн ветлӧдліс ӧти зонкӧд, Артёмкӧд. Артём Суринкӧд. Тайӧ казьтылӧмсьыс Надя сідзи и ыпнитлӧ.

Пемыдлӧз костюма, лакируйтӧм ботинкиа, Артём пырис школаса ыджыд залӧ, кытчӧ чукӧртчисны том йӧз Выль вося бал-маскарад вылӧ. Гораа ворсіс радиола. Быд пельӧсын кыпыда варовитісны мичаа вӧччӧм нывъяс да зонъяс, унаӧн тупкӧмаӧсь чужӧмсӧ ас вӧчӧм маскаясӧн. Быд сикас чачаясӧн мичмӧдӧм ёлка гӧгӧр йӧктыны петісны медводдза параяс. Артём матыстчис ыджыдджык арлыда ныв чукӧрӧ, кӧні вӧліны дасӧд классын велӧдчысьяс да кодъяс тӧдчымӧнъя торъялісны мукӧдсьыс синмӧ шыбитчана лӧсьыдик мыгӧръясӧн. Зон копыртліс юрсӧ, мыччис кисӧ Надялань:

— Позьӧ?

Друг шыӧдчӧмысь Надялӧн вирыс ылькнитліс бан бокъясас, немтор эз вочавидз, ӧтар кисӧ небыда пуктіс зонлӧн паськыд пельпом вылӧ, мӧдсӧ меліа босьтіс Артём. Надялӧн сьӧд платтьӧ вылын еджыд воротникыс быттьӧ кыӧма тувсов Эжвалӧн быгъясысь, мыш вылас ӧти кӧсаӧ кыӧм руд юрси.

— Надя, менӧ помнитан? — юаліс зон, медым кыдзкӧ панны сёрнисӧ.

— А-а, — вомсӧ восьтыштліс ныв, здук мысти содтіс: — Кыдзи не помнитны ас сиктсаясӧс. Эжвакарад тай абу на ёна вежсьӧмыд.

Кыкнанныс серӧктісны. Зон матысянь аддзис, кутшӧм манитанаӧсь вӧсньыдик коска Надялӧн мичаник вом доръясыс; сьӧд синъясыс сӧдзӧсь да шоныдӧсь, быттьӧ найӧ и югзьӧдӧны став тайӧ залсӧ. Надя йӧктіс пелька, сынӧдтіыс быттьӧ восьлаліс. Лӧсьыд вӧлі новлӧдлыны Артёмлы кокньыдик бобув-нывсӧ.

— Талун тэнад кык пӧвста праздник, — топыдджык сёрни зілис кӧртавны Артём. — Ӧти-кӧ, Выль во; а мӧд-кӧ, медбӧръяысь пасъян сійӧс кыдзи школьница.

— Збыльысь ӧд, а меным и юрӧ эз волы, — гажаа нюмъяліс Надя, коді куим ки вомлӧсӧн ляпкыдджык зон серти, кӧть и джуджыд каблука еджыд туфлиыс мыйкӧ мында содтыштіс тушасӧ.

— Бара верстяммим ӧти во вылӧ, — шуис Артём. — А кажитчӧ, быттьӧ тӧрыт на ачым велӧдчи тайӧ школаас... Надя, абу кӧ гусятор, кутшӧмӧсь думъясыд водзӧ кежлӧ, школа помалӧм бӧрад?

— Ӧнія думъясыд, Артём, арся поводдя кодь, сёысь на вежсьыласны. А тэ мыйла эн мунлы институтӧ?

— Зэв прӧстӧ, кӧть и дзоля дырйи, кыдзи и уна мукӧдлӧн, вӧвлі мечта лоны лётчикӧн. Армияын вӧлі ракетчикӧн... Сэсся ӧд быд морт сюртчӧ олӧмас ас ногыс, а меным мыйлакӧ кӧсйыссис пырны олӧмас кыдз позьӧ ӧдйӧджык. И ог каитчы. Сы мында бур ёртъяс ӧні менам, и заочнӧ велӧдча инженерӧ. Сійӧ жӧ ЛПК-ас мед уджавны.

— Дивъя тэныд... — гӧгӧрвотӧма шуис та вылӧ Надя.

Гажӧдчӧм помасьтӧдз найӧ йӧктісны пыр ӧтлаын, школаысь петісны ӧтлаын жӧ. Кок уланыс дзуртіс выль вося лым, корсюрӧ кывліс понъяслӧн увтыштӧм, весиг омлялыштӧм. Керкаяссянь мӧвкъялісны сьылӧм шыяс — йӧз чолӧмалісны Выль во. Ныла-зонма мунісны тэрмасьтӧг, кӧть и керка пельӧсъясын швачӧдчис кӧдзыдыс да ыркыдысла ломалісны Надялӧн бан бокъясыс. Найӧ сувтісны Ракинъяслӧн керка весьтӧ, тӧлысь югӧр улын здук кежлӧ ӧтлаасьлісны видзӧдласъясныс, кыкнанныс вӧліны дӧвӧленӧсь ӧтлаын коллялӧм каднас.

— Мед збыльмасны тэнад став кӧсйӧмъясыд, — медбӧрти шуис Артём, сэсся вӧляникысь кутліс Надялысь ичӧтик небыдик кисӧ...

Надя ӧні восьлаліс сійӧ жӧ туй кузя, кыті и прӧйдитчылісны Артёмкӧд, сӧмын сэкся серти талун ньӧръёвтӧма. «Мыйла сэтшӧм кос вӧлі миян сёрниным? Гашкӧ, Артём пуктіс менӧ челядь туйӧ на? — мӧвпаліс Надя. — Гижис кӧть эськӧ письмӧтор... Пыр гажаджык сьӧлӧм вылад, кор мыйкӧ виччысян...»

Но Надялы виччысьны вӧлі нинӧм, да и некутшӧм сёрни письмӧасьӧм йывсьыс Артёмыскӧд эз вӧв. Йӧктісны да и ставыс, колльӧдіс сэсся ӧшинь улӧдзыс. Мӧд зон, гашкӧ, тадз жӧ эськӧ вӧчис. Быд ногыс лӧньӧдіс асьсӧ Надя. Медся нин деливӧ вӧлі сыысь, кутшӧм олӧм пансяс талунсянь налӧн ыджыд короминаын. Кыдзи шуны водзӧ вылӧ Паладьӧс: ичиньӧн али тьӧткаӧн, али некыдзи? Гашкӧ, сӧмын тэкайтны да и ставыс? А гашкӧ, кутшӧм на шаньӧн лоӧ тайӧ Паладьыс?..

3

...Ӧндрей Платонович сулыштіс пос помас, нимкодясьыштіс нитш да сир дукӧн на ӧвтысь аслас короминаӧн, еджыд лакӧн югзьӧдӧм ӧшинь куричьясӧн. Быдлаын тӧдчӧ бур киподтуй. Заборсӧ шыльӧдӧма-мольӧдӧма сідз — он, майбыр, китӧ желляв. Ӧшинювса град вылӧ картупель нин пуктӧма. Стеклӧа ыджыд парникын, коді лунвывладорса ӧшиньяс весьтас, помидор да ӧгурцы. Ва трубаыс орччӧн жӧ, лэбулын, оз ков черпушкаӧн ноксьыны, чеп йылӧ ыджыд ведра ӧшӧдӧма. Стын бӧжладорас пача пывсян, орччӧн гырысь пес чипасъяс, вевт улынӧсь. Йӧр пытшкас ыджыдкодь луд вежӧдӧ, сэті торйӧн потшӧма. Польӧпиянӧс сэтчӧ кутасны лэдзлыны, сэсянь и вузавлыны сиктсаяслы, а кодъясӧс кольӧдасны аслыныс тшӧгӧдӧм вылӧ — пельсӧ вожӧдыштасны, пас пуктасны. Он ӧд век ӧшинювса йӧрын кут видзны, колӧ и паськыд лудӧ лэдзлыны. Мед эз сорассьыны мукӧдлӧнкӧд, Ракин век пасъялӧ ассьыс порсьяссӧ.

Ракинлы карын кӧ ковмис войколавны ывлаын, то тані ачыс кӧзяин, ачыс ыджыдыс и паськыдыс. Пу ворйын сялькӧдіс няйтчӧм сапӧгъяссӧ, пырис керкаӧ. Ӧдзӧсдорса лабичӧ пуктіс чукъя нопсӧ, тапсьӧдіс медпыді жырйӧ. Питшӧг зепсьыс лукйис-перйис дӧраӧ тубыртӧм деньга, кыв йывнас дулльӧсьтіс крукыля чунь помъяссӧ, заводитіс лыддьыны: «Дас, кызь, комын...»

Юбка бӧждорсӧ кӧлыс костас павтыртӧмӧн, упкигтырйи пырис Паладь:

— Скӧтӧс сёӧдны волі, вежӧд вылӧ лэдзны ог на лысьт-а, пышъясны, меся да.

— Сьӧкыда шедіс нажӧткаыд, — деньга тубраснас Ракин чышкис юр мольыдсьыс ньылӧмсӧ. — Сёрӧн карад вои, порсьтӧ инавны пырсӧ эг удит да ывлаын ковмис войсӧ коллявны, мясокомбинат дорас. Тайкӧ эг изӧймит.

Паладь матыстчис верӧс дінас, жалитӧм пыдди лесьт кань моз ниртчыштіс сы бердӧ, щӧканас мыджсьыштіс морӧсас:

— Гажӧй бырӧма, трасичаыд, лелькуйтыштін эськӧ... Сы мында во олі верӧстӧг, некодӧн лелькуйттӧг, а тэ ӧні аслам, быттьӧ мӧд томлун менам воис...

Ӧндрей Платоновичлӧн, кылӧ, ылькнитлӧ жӧ вирыс гӧтырыслӧн гӧн юрлӧс кодь морӧсъясысь, но воча кыв пыдди сӧмын тапкӧдыштіс мышкас, сэсся деньгасӧ бӧр гартыштіс тубрасӧ, сетіс Паладьлы:

— Сюй сундукас, ключсӧ вед тӧдан, пачкостса горсйын... А ме, буди, шойччышта-а, Паладь. Сэтшӧма мудзи туяд... — правдайтчис Ракин. — Сымда ноксьӧмыс дӧнзис. Шипер судзӧді, баржаӧ сӧвті и быдӧн нин, йӧз отсӧгӧн, дерт, удобрениекӧд тшӧтш воас. Пырысь-пыр и вевттям тэнсьыд керкатӧ, мед Густя овмӧдчас сэтчӧ. Ӧтлаын олӧм сыкӧд, тыдалӧ, оз жӧ ладмы-а. Энӧ кужӧй мевйӧдны ӧта-мӧднытӧ...

Да, Ракинъяслӧн керкаын ӧтувъя олӧмыс некыдз эз пуксьы усьпаньвыв. Свадьба бӧрын кадыс коли тышкӧн-мышкӧн да пинь-зыкӧн.

Густя бергӧдліс гортгӧгӧрса кызвын уджсӧ, но тырвыйӧ кӧзяйканас лои Паладь.

— Мый талун пуны-пӧжавны? — юалас Густя, а бать довкнитас юрсӧ гӧтырланьыс да шуас:

— Поля тьӧткаыдлысь юав, пуны-пӧжавнытӧ сійӧ аньтуяджык.

— Кутшӧм сійӧ тьӧтка мен?! — кыпӧдлас гӧлӧссӧ нылыс, весиг бандзибъясыс кельдӧдласны. — Этша на сылӧн пӧсьыс киссис тайӧ керкасӧ лэптігӧн! Мед аслас пач вом дорын кӧзяйкаалӧ!

— Олӧй мирӧн да сӧветӧн, ладмӧдчӧй ен милӧсьтӧн, — лӧньӧдны босьтчылас Густяӧс батьыс. — Вайӧма тьӧтка пыдди, сідзкӧ, и пукты кӧзяйка туйӧ.

— Мый мича вылӧ эськӧ вайин? Коді тшӧктіс? Сылы дас арӧн томджык колӧ тэ серти, кӧть кызьӧн томджык... Керкаыд мед мойвиис — со мый сылы колӧ! Эн кӧ челядьсьыд, кӧть нин мамлӧн паметьысь мед яндысин! — Густя веськыда пурис аслас ёсь кывъясӧн батьсӧ.

— Тырмас, Густя! — ку письыс петмӧн дӧзмас батьыс. — Кодкӧд ме пӧрысьӧ-нэмӧ кольчча? Коді кутас пуны-пӧжавны, мыськыны-пеславны? Ті ӧд ме дінын нитшкасьны он кутӧй.

— Гашкӧ, и тэ дінын, рӧднӧй бать дінын, — некыдз оз миритчы нылыс. — Эгӧ мӧй ми, кык чой, тӧждысьлӧй тэ вӧсна? А Паладьыдкӧд и свадьбатӧг на позис, примитіс эськӧ...

— Ланьт, пеж вом! — скӧрмӧмысла тірзясны батьыслӧн киясыс, дзӧрны кутас став тушаыс, быттьӧ ломалысь ӧгыр вылӧ пуксьӧдасны. — Нинӧм абусӧ изан!

— Мый ме лёксӧ вӧчи тэн? Став няйтсӧ кисьтан ме вылӧ, тшетшйысьӧмысь он дугдыв, — медбӧрти шыӧдчас терпенньӧсьыс петӧм Паладь. Сэсся ичиня-ныла сакасны ӧта-мӧднысӧ медбӧръя кывъяснас, чушкаласны медся дойманінсӧ, муртса бордйысьӧмӧдз оз воны.

— Каличалін эськӧ нылыдлысь лишнӧй вомсӧ, — ас кежын верӧсыслы норасяс Паладь, — чинтыштін згӧвӧрсӧ, а то быд пӧлӧс молвасӧ кыпӧдӧ.

Ӧндрей Платонович зумыштчыліс, морӧссӧ кинас зыраліг ӧтарӧ-мӧдарӧ жӧдзліс джодж кузя. Гашкӧ, татшӧм здукъясас думайтліс Галя йылысь? Ӧд кутшӧм лӧнь да гажа вӧлі сы дырйи олӧмыс! Водз, вывті водз эновтіс Галя гӧтырыс таладор югыдсӧ. Ӧндрей Платонович ачыс эз казявлы, кыдзи нильӧг кунва моз исковтӧ шудыс сы киясысь, вошӧ кытчӧкӧ пыдӧстӧм зыбуч нюрӧ моз. Сійӧ эз мустӧмт Паладьӧс, нывбабалӧн пӧсь ки-кокысь шонавліс сьӧлӧмыс, но вермис-ӧ Галяӧс вежны Паладь? Та йылысь Ӧндрей Платонович помӧдз гӧгӧрвоис сӧмын сэк, кор выль гӧтыр дінӧ эз мевмыны челядьыс. Надя кӧ любӧй пӧраӧ кужліс чӧв овны, Густя эз вермыв ассьыс лӧглунсӧ видзны пинь саяс.

Надя унаторйӧн, медсясӧ шань сьӧлӧмнас, муніс мамыслань. Батьыс кыкнан нывсӧ радейтіс ӧтмоза, но век жӧ шоныдджык руа вӧлі Надя дінӧ. Гашкӧ и, сы вӧсна, мый сійӧ вӧлі ичӧтджык. Вензян-зыксян пӧраясӧ Надя петліс керкаысь, мунліс кытчӧ видзӧдісны синъясыс. Сійӧ некыдз эз вермы гӧгӧрвоны чойыслысь оланногсӧ. Густялӧн зарниӧсь киясыс, а кысь лоӧма татшӧм чирмӧг сьӧлӧмаӧн? — ачыс ассьыс юавліс Надя. Дерт, и Густя овлӧ шань да мелі. Некор он дьӧбӧ во, кор мунан сыкӧд вӧрӧ вотӧсла. Пыртас пыдӧ-пыдӧ, медся дзу местаясас, первойӧн тыртас ассьыс чумансӧ, сэсся и мукӧдлы на отсалас чукъявны. И туй вылад бӧрсӧ петкӧдас веськыда, шондіа кӧть абу. Пу вожъясыс ӧд, шуас, висьталӧны, кӧні лунвылыс да войвылыс. Ӧти арсянь мӧдӧдз Ракинъяслӧн оз бырлы пувъя, чӧдъя да ӧмидза варенньӧыд. Сиктса пӧшти став нывъяс новлӧны мичаник платтьӧяс, кодъясӧс вурис мастерскӧйын Густя аслас тэрыб киясӧн. Уна удж вайӧны сиктсаяс сылы и гортас. Ичӧтъяслы и верстьӧлы шӧралас да вурас туша-мыгӧр серти.

Сідзкӧ, мый вӧсна нӧ пессьӧ Густялӧн сьӧлӧмыс? Гашкӧ, аслыс верӧс сайӧ ёна окота петны? Ӧд сы арлыда нывъяс сиктын ставӧн нин мужикаӧсь. Надя лыддьывліс книгаясысь, мый верӧстӧм нывбабаясыд пӧ пыр скӧрджыкӧсь. Тайӧ, тыдалӧ, тадзи и эм. Мыйла нӧ, сідзкӧ, чойыс ӧтдортчӧ зонъясысь? Густя жӧ абу кулитана! Абу!.. Надя эз вермыв тырвыйӧ вочавидзны аслас юалӧм вылӧ.

Но и аслас сылӧн, Надялӧн, эзджык жӧ кут шонавны сьӧлӧмыс гортас. «Школа помала и муна кытчӧкӧ... Мамӧ эз ло... Батьӧлӧн Паладь тьӧтка эм... Муна и ставыс!»

— Мыйла сэтшӧма ковмис тэныд тайӧ короминаыс? — ӧтчыд чойыслысь юаліс Надя.

— Мыйла керкаыс? Хм! Тэнад став озырлуныд со... чужӧм вылад! А менам кӧні? Этані... — аслас зумыд бекъясӧ вӧсни платтьӧ пырыс тапнитіс Густя. Мыйысь Надялӧн весиг серамыс петіс. — Кыдзкӧ эськӧ колӧ меным, чоюк, лӧсьӧдны ассьым семья, ассьым челядь, а кыдзи? Тайӧ керкаыс, гашкӧ эськӧ, медъёна отсаліс, эз кӧ вайӧд батьыд тайӧ мустӧмсӧ...

— Мед олӧны-вылӧны кыдз гажныс, вайӧма нин да. Морт жӧ вед Паладьыс, — асланьыс синыштіс Надя.

Густя друг сувтіс, морӧс вылас кресталіс кияссӧ и, чойыс вылӧ веськыда видзӧдіг, керыштіс:

— Морт кӧть абу, а ме ог вермы видзӧдны сы вылӧ.

— Да ӧд и батьыд та понда вийсьӧ, коньӧр, — муртса оз бӧрд Надя. — Сійӧс кӧть эськӧ жалитыштін.

— А менӧ найӧ ёна жалитісны? — эз вермы личавны Густя. — Ме йылысь ёна найӧ думайтісны?..

Шифер воӧм бӧрын Ракин медаліс кык мортӧс, тэрмасис вевттьыны выль гӧтырыслысь эновтӧм керкасӧ. Немторйӧн оз ӧбидит Густяӧс батьыс. Оз на, майбыр, мустӧ кут зыртны Паладьлӧн керкаын. Зумыд сьӧмӧса кыз керъясысь кыпӧдлӧмаӧсь коркӧ сійӧс Пипуныровъяс. Абу на весиг лайковмунӧма пӧтӧлӧкса матичыс. Крестьянскӧй дукӧн ӧвтӧ гӧгӧрбок: ыджыд стын, жырйын гӧбӧч да пӧлать, сёръяс, залавкаяс... Татшӧм жӧ керкаын коли челядьдырыс да и верстяммис Густя. Сійӧ тӧдіс нин, мый тайӧ оланінсӧ бать дасьтӧ Густялы, и кымын водзӧ, сымын ыджыдджык лӧглун чужис сы сьӧлӧмын Паладь дінӧ.

Тувсов тӧв йылын Ракин да отсасьысьясыс уджалісны кык рыт. Керка вевттигӧн Ӧндрей Платонович дінӧ воліс суседкаыс — ар кӧкъямысдаса, чукля бедь кодь косіник, кадысла да шогысла помӧдз дзормӧм Ӧгрӧпена тьӧт. Олӧны пӧрысь гозъя, сэсся некод абу. Дзик ӧти пиныс кызь кык арӧсӧн муніс фронт вылӧ и бӧрсӧ эз во.

— Платонович, миянлы эськӧ тшӧтш керка вылысь тьӧсъяссӧ лӧсьӧдін. Тӧлыс падвежалӧма, да керкаӧ виялӧ.

Ӧндрей Платонович видзӧдліс суседкаыс вылӧ и тасасис горшыс: сылӧн син водзӧ сувтіс Ӧгрӧпена тьӧтлӧн пиыс — сьӧд кудриа, шмонитны радейтысь Юрка. Со тай Ракин жыв-здоров и керкаяс стрӧитӧ — оръясяна думъяс воисны Ӧндрей Платоновичлы, а Ӧгрӧпена тьӧтлӧн дзик ӧти пиыс эз бергӧдчы гортас. Сідзкӧ, сійӧ веськыда муніс биас, муніс олӧмсӧ жалиттӧг. Ӧндрей Платонович сатшкис паськыд черсӧ кер помӧ, фуфайка зепсьыс куритчан перйигмоз шуис:

— Аски жӧ и лӧсьӧда, Ӧгрӧпена тьӧт.

Рытывбыд ӧтнасӧн ноксис Ӧндрей Платонович Ӧгрӧпена тьӧтлӧн керка вылын, кык тьӧс весиг гортсьыс на вайліс. А мӧд луннас сійӧ эз вермы кыпӧдны юрсӧ: ёнтіс-юкаліс ки-кокыс, жугӧдіс морӧспань увсӧ. Терпитны вермытӧм дой юклаліс став вир-яйсӧ. Паладьӧс ковмис мӧдӧдны фельдшер дінӧ.

Пӧрысь фельдшер Тимофей Петрович Дёмин, крукыля бедь вылӧ мыджсьыштӧмӧн, чотігтыр, варгыльтіс Ракинъясӧ. Ӧтар киас кутіс медикаментъяса неыджыд чемодан, мӧд ногӧн кӧ, аптечка. Дёмин война сувтӧмсянь вӧлі фронт вылын военфельдшерӧн. Осколокӧн кокас сьӧкыда ранитчӧм бӧрын, война помасьтӧдз на, лэдзисны гортас. Гӧрдов тошка, кӧчан мач кодь шыльыда лысӧм юра, сійӧ вӧлі веськыд сёрниа морт.

— Чолӧм-здорово, Платонович! — жырйӧ пыригмоз шыасис фельдшер. Босьтіс улӧс, пуксис висьысь бокӧ, видліс пульссӧ: — Кыті медъёна дзескӧдӧ?

— Морӧспань увті быттьӧ кӧдзыд тиски костӧ топӧдӧны, — ымзігмоз шуис Ракин. — Гӧгӧр жугӧдӧ...

— Паладь, ӧшиньтӧ восьт, мед пырӧ ывла сынӧдыс, — тшӧктіс Дёмин, сэсся перйис стетоскоп, помъяссӧ топӧдіс кӧчлӧн моз турвидзысь пельясас, мӧд помсӧ пуктіс Ракинлӧн кузь да тшӧкыд ловгӧна морӧс бердӧ. Фельдшер кывзіс ӧтилаті, мӧдлаті, тшӧктіс бергӧдчыны висьысьӧс кынӧм вылас. А сійӧ ӧтарӧ ни мӧдарӧ, сӧмын ымӧстлывлӧ.

— Отсышт, Паладь! — корис Тимофей Петрович. Кывзіс мышладорсяньыс, сэсся вомгорулас нурбыльтіс: — Стенокардия.

— Мый, мый шуин? — первойысь татшӧм висьӧмсӧ кыліс Ӧндрей Платонович.

— Мӧд ног кӧ — груднӧй жаба! Со мый!

— Сідз вед и колі шуны... труднӧй жаба. А мыйысь сійӧ кӧвъясьӧ?

Тимофей Петрович пырсӧ эз вочавидз. Перйис кузь ема шприц, тшӧктіс висьысьӧс лэдзны гачсӧ. Отсӧг вылӧ бара корисны Паладьӧс, коді пукаліс орчча жырйын.

— Некытчӧ и уколсӧ тэн вӧчны, быттьӧ нэмыд абу сёйлӧмыд — куш лыыд, а этатшӧм пушыд баба на ещӧ ковмис, — фельдшер бытшкис емсӧ Ракинлӧн чурвидзысь лыа бекйӧ.

— Ме томсянь косньӧд вӧвлі, — рукӧстіс Ӧндрей Платонович, — а бабаыдлы норасьны ме вылӧ нинӧмысь на.

— Нинӧмысь, нинӧмысь, Платонович, мед сӧмын регыдджык бурдін-а, — шешъяліс Паладь.

— Сідз эн и висьтав, мыйысь кӧвъясьӧ татшӧм неминучаыс? — ассьыс ёсь щӧкасӧ малыштіс Ракин.

— Помкаыс, другӧ, зэв уна, — Тимофей Петрович пуктіс улӧс вылӧ еджыд кизь кодь таблеткаяс. — Ӧти-кӧ, кузь война чӧжыс воюйтін, этша ӧмӧй дӧнзис сэки? Мӧд-кӧ, дворец кодь коромина грымӧбтін-стрӧитін, мыйта вын-эбӧс сэтчӧ муніс? Лун-мӧд сайын на вель тшӧг порсь сдайтін, а картаад бара нин руксӧны польӧпиян, найӧс ӧд колӧ жӧ вердны-юктавны. Катша син бугыльысь ӧтдор, пӧжалуй, быдтор нин выйим, а мыйкӧ век на тэн колӧ... Вот тэныд и «жаба» висьӧм. Сэсся и, кывлі ме, ӧтарӧ пӧ пурсьыны заводитӧмныд, озырлуннытӧ юкны. Тайӧ бара жӧ вайӧдӧ «жаба» висьӧмас. Ок, Платонович, видзӧда да, он сэтчӧ сын, кытчӧ коліс эськӧ. Тэныд ӧні во-мӧд спокойнӧя колӧ уджавны-овны: томдырся мозыд вӧравны, чери кыйны...

— Чайті, прӧстудитчи. — Ракинлы дум вылас уси мясокомбинат дорын ывлаын войколалӧмыс, керка вылын тӧв йылын уджалӧмыс.

— Сійӧ тожӧ мӧрччис, — шуис Тимофей Петрович. — А ӧні куйлыны колӧ, этійӧ таблеткаяссӧ кутан ньылавны.

Фельдшерлӧн мунӧм бӧрын Ракинлы эз ло кокньыдджык. Мӧдарӧ, Дёминлӧн быд кыв йикиӧн сатшис сьӧлӧмас. Куим лун Ӧндрей Платонович куйліс вольпасьын. Сійӧ видіс асьсӧ, мый Галялӧн кулӧм бӧрын, весиг пызан сайӧ пуксигӧн, эз на чӧвтлы пернапас. Ёрис пӧ, тыдалӧ, таысь енмыс, сійӧн и мӧдӧдіс татшӧм сьӧкыд висьӧмсӧ, пиня-гыжъя олӧмсӧ сылӧн ыджыд короминаӧ. Ӧндрей Платонович эз этшаысь аддзыв Густялысь да Паладьлысь тшетшйысьӧмнысӧ, но некыдз эз вермыв ӧлӧдны ӧтисӧ ни мӧдсӧ.

Надя лӧсьӧдчис выпускнӧй экзаменъяс кежлӧ. Босьтас важиник шебрас, книгаяс да мунас мамыслӧн керка места дорӧ. Вольсалас сэні шебрассӧ кыдз пуясдорса луд вылӧ, рытӧдзыс олас. Тані лӧнь, сӧмын шурӧдчыштӧны кыдзьяслӧн веж коръясыс, ӧвтӧ льӧм дзоридзӧн. Лыддьысьӧ и шогалӧ сэні Надя.

Ракин ордӧ фельдшер волывліс частӧ, но бӧръя волӧмыс шензьӧдіс Тимофей Петровичӧс. Гозъялӧн узьлан жырйын крӧвать юр весьтас ӧшаліс рӧспинайтӧм Христослӧн ӧбразыс.

— Кокньӧдыштіс, надейнӧ, Платонович, ен отсӧгнад, — ӧбразлань видзӧдлассӧ чӧвтлігмоз шуис Дёмин.

— Ӧтлекджык нин, Петрович. Беддьӧн кӧ, уличӧдз верма петны.

Аслас приборӧн фельдшер кывзіс висьысьлысь сьӧлӧмсӧ, лыддис пульссӧ, шуис:

— Дзескӧдны кӧ и водзӧ кутас, райбольничаса врачьяслы ковмас петкӧдчывны, сідз шусяна электрокардиограмма вылӧ ветлыны.

«Сэтчӧ ветлытӧдз Кӧджпомса вичкоӧ первой лэччыла, — думыштіс Ракин. — Галяӧс сьылӧда перво-наперво, гашкӧ, енмыс мӧдӧдас на менам керкаӧ любовь да сӧветсӧ...» Коймӧд луннас Ӧндрей Платонович, некодлы висьтасьтӧг, пӧпутнӧй катерӧн лэччис карӧ. Вичкоӧ воис ӧбедня кежлӧ. Сьылӧдіс Галя гӧтырсӧ, ачыс висьтасис, пидзӧсчанясьӧмӧн юрбитіс челядь вӧснаыс, корис Густялы да Паладьлы енсянь ум-разум. Вичкоын ньӧбис сулеяӧ вежа ва, нёль перна, прӧскур да сисьяс. Сэсянь муніс пристаньӧ, но Эжва йылӧ катысь теплоходъяс эз вӧвны. Аскинас муніс автобус вылӧ, кӧть эськӧ поліс таркӧдӧмысь, да и райцентрсянь Вапӧлӧдз пыжаӧс ковмас корсьны. Но Льӧмъюӧ вотӧдз на заводитіс пычкыны кӧдзыд пӧсь, тірӧдны кутіс, морӧспань увсӧ топӧдны: ныж пуртӧн быттьӧ пегралісны сэті. Перйис вежа ва, ньылыштіс куим вом тыр, тяпйӧдлыштіс вомсӧ, эз личӧд. Лукйис зепъяссьыс фельдшерӧн кольӧм лекарствояс, глӧтнитіс кымынӧскӧ, сэсся вӧлисти мортъяммис мыйкӧ мында, висьӧмыс лӧньыштіс.

Райцентрын пӧпутнӧй пыжаыс ӧдйӧ и сюрис. Вапӧлӧ воигӧн тшӧктіс чеччӧдны катыд помын, мед эз тӧдны сиктсаяс, мый карын сійӧ вӧлі. Шӧр уличасянь эз гортланьыс мун, а веськӧдчис сельсӧветлань. Ӧндрей Платонович, дерт, омӧльтор йылысь эз думайт, но фельдшерлӧн кывъясыс, мый висьӧмыс дыр кежлӧ вермас водтӧдны крӧватьӧ, колины юрас. Сельсӧветлӧн посводзын сувтовкерліс, лыддис орчча ӧдзӧсъясысь: «Председатель», «Секретарь». Председатель кабинетсянь кылісны гора гӧлӧсъяс, вензьӧм. Ракин тӧдіс Густялысь да Паладьлысь гӧлӧсъяссӧ. «Тыдалӧ, менӧ ловъявылысь гуалӧны, — думыштіс сійӧ, — юкӧны нин менсьым овмӧсӧс. Кыдзи шуа — сідзи и лоас!» Таркӧдчытӧг восьтіс секретарлысь кабинет ӧдзӧссӧ:

— Позьӧ, Васильевна?

— Пырӧй, пырӧй, Платонович, — лабутнӧя вочавидзис еджыд кудриа, ныр йылас ыджыд ӧчкиа ар нелямына нывбаба. — Нылыд да гӧтырыд висьталӧны, кытчӧкӧ пӧ, надейнӧ, сгинитіс, узьны эз волы да. Быдса час нин вензьӧны председатель ордын: ӧтиыс и мӧдыс корӧны ас вылас гижны керка-картатӧ.

— Карса врачьяслы петкӧдчывны ветлі, да эг сибав, направленньӧ пӧ колӧ... — ылӧдӧмсьыс ли, мый ли Ракинлӧн юр вылын шаньга пасьта кушиныс тыри пӧсьӧн. — Вай, Васильевна, бумагатор, кӧсъя завещанньӧ гижны... — Ракин пуксис мӧд пызан сайӧ, вижӧдыштӧм уссӧ вӧрӧдігтыр, босьтчис гижны: «Ме, Вапӧл сиктса олысь Ракин Андрей Платонович, кора пыдди пуктыны тайӧ завещанньӧсӧ... Керкалысь вылыс судтасӧ коля нылӧйлы — Надежда Андреевналы; улыс судтасӧ — гӧтыр Пелагея Ивановна Пипуныровалы. Августа Андреевналы ӧнісянь лоас мед Пелагея Ивановналӧн керкаыс...» Уліас кырымасис, синнас выль пӧв нуӧдіс гижӧмсӧ, бумагасӧ пуктіс Васильевналӧн ныр улӧ. Сэсся, картузсӧ киас нямралігтыр, Ӧндрей Платонович ёна мудзӧм морт моз лашиктіс-петіс сельсӧветысь.

4

Надя пӧдругаясыскӧд чӧла пукаліс клуб залын, кӧні школа помалысьяс аддзысисны асланыс ыджыдджык ёртъяскӧд. Школаса директор бӧрын сёрнитіс совхоз отделениеса механик Вениамин Холопов. Зу кодь сувтса гӧрдов юрсиа, гӧгрӧсіник чужӧмас ляскысьӧм паськыдик тшӧтшыд ныра, Веня ачыс на видзӧдӧмпыръяысь муніс школьниклань. Сійӧ чуксаліс унджык том йӧзӧс йитны ассьыныс олӧмсӧ видз-му овмӧскӧд, босьтны сиктын уджалан специальностьяс. Ачыс Веня помавліс тайӧ жӧ школасӧ, велӧдчис техникумын и бӧр воис гортас, Грезд деревняӧ, коді Вапӧлсянь вит верст сайын. Ӧні сэні отделениелӧн бригада. Холопов рыт-асывсӧ тӧвзьывліс мотоциклӧн гортас, сӧмын корсюрӧ пажнайтліс сиктса столӧвӧйын.

Кодкӧ лунӧ, экзаменъяс сдайтӧм бӧрын нин, Надя ветліс Эжва берегса веж луд вылӧ, думайтіс, кутшӧм воськов вӧчны водзӧ вылӧ, кодарӧ сетчыны аслас олӧмын. Сылы ӧдйӧджык кӧсйыссис мынтӧдчыны гортса пинь-зыксьыс, воськовтны батьыслӧн керка порог вомӧн и бӧрсӧ не бергӧдчыны татчӧ. Ывласӧ пӧжис шонді, сынӧдыс вераліс черань везъясӧн моз. Ӧти дзоридзсянь мӧдӧ, ёся зіньгигтыр, лэбалісны малямушъяс: чӧжисны асланыс кок бердӧ ма; синъяс водзас пӧртмасисны уна рӧма платтьӧа бобувъяс; Эжва кузя кывтісны гырысь пуръяса катеръяс; лыаа кырйӧ писькӧдӧм джуджыд позъяссянь чепӧсйылісны вожа бӧжа джыджъяс. Надялӧн кок улын мырксисны тэрыб кодзувкотъяс да чутӧсь костюма енгагъяс. Став ловъяыс оліс аслас олӧмӧн. Нывлысь думъяссӧ, ывлаӧн нимкодясьӧмсӧ торкис матысмысь мотоцикллӧн жургӧмыс.

— Наденька, чолӧмала школа помалӧмӧн! — пуклӧссьыс чеччигӧн на пӧшти горӧдіс Веня, сук турун пӧвстысь нетшыштіс шонділань чатӧртчӧм некымын дзоридз, орччӧн пуксигмоз мыччис нывлы. — Мый сэтшӧм жугыль? Нимкодясьны колӧ! Школа помалін. Верстьӧ мортӧн лоин.

Ныв видзӧдліс варов мортлӧн долыд синъясӧ и дыр эз вермы вештыны ассьыс видзӧдлассӧ. «Кар бӧрад со кутшӧм дошлӧй лоӧма, — воча кыв пыдди думыштіс Надя. — Артём карын жӧ олӧ, а дзик мӧд сикас мортыс...»

— Кӧсъян, жбрр лэбӧда мотоцикл вылын, кытчӧ тшӧктан, — ӧтарӧ изіс Веня. — Вермам Грездӧдз шутёвтлыны, мамӧкӧд тӧдмӧда, а то пыр ропкӧдчӧ сійӧ: кызь ӧти арӧдз пӧ олін да гӧтырпу ӧнӧдз эн лӧсьӧд. Пыра и шуа: мамӧ, тӧдмась, невестаӧс вайи, медмича кралясӧ Эжва вожсьыс...

Надя пӧлыньтліс юрсӧ, не то нюмдіс, не то прӧстӧ воссьыштліс вомыс, тыдовтчылісны рӧвнӧй еджыд пиньясыс, шуис:

— Тэ, надейнӧ, быд нывлы ӧтмоза долян?

— Ен мед видзас, — ӧвтыштчис Веня. — Сэсся ӧд миян Грездын сӧмын нёль-ӧ-вит ныв, а зонмыс пож тыр, кыдз шуласны. Менам сӧмын ӧтнамлӧн ещӧ на куим вок. Со и ышнясьӧны нывъясыд, юрнысӧ чатӧртӧмаӧсь, быттьӧ манастырысь воӧм манакиняяс. Но мый? Тӧвзим!

Надялы эз мунсьы гортас, окота вӧлі пукавны ас кежын, мӧвпавны, но кыськӧ тай кӧвъясис тайӧ Веняыс. Сыкӧд гажтӧмыд оз босьт, эмсӧ и абусӧ висьталас. Надя сӧліс зонлӧн мыш сайӧ и первой нырӧкас жӧ крепыда шашаритчис сы бердӧ. Холопов эз нин вӧв доддявлытӧм чань кодь, тӧдіс: чипанӧс ылӧдлӧны сёянторйӧн, нылӧс — мелі кывйӧн.

— Ме дась лэбзьыны тэкӧд тӧлысь вылӧдз! — юрсӧ бергӧдыштліс Веня. — Да мотоциклыслӧн выныс этшаджык, бордтӧм и.

— Механик жӧ ачыд, мастерит сэтшӧм машинасӧ, — вочавидзис Надя.

— Тэ ради быдтор ме верма мастеритны, рытъяснас кӧ кутан йӧктыны мекӧд! Но?

— Видзӧдлам....

И сійӧ жӧ рытас сиктса клубын Веня йӧктіс Надякӧд.

Йӧктісны войдӧрлун и тӧрыт. А талун Надя кывзӧ Венялысь сёрнисӧ и мӧвпалӧ сы йылысь. Абу быттьӧ лёк мортыс, сьӧлӧмсяньыс уджалӧ совхозын, бур механик пӧ. Сӧмын буди вывтіджык вертляв-а?.. Уна сёрниа да... Мыйла эськӧ сійӧ сэтшӧма сибдӧ сы дінӧ, Надя дінӧ? Сідз ворсӧ, али збыльысь мыйкӧ ыджыдтор кыскӧ сійӧс? А асьсӧ Надяӧс кыскӧ оз Холопов дінас?.. Код тӧдас... Артём тай со колльӧдчыліс жӧ тӧвнас, а муніс карӧ да ни ӧти письмӧ на эз гиж...

Веня пасьталӧма сьӧд костюм, ялӧвӧй сапӧгъяс, мед этшаджык бусӧссисны гач кокъясыс мотоцикл вылын, шуйга шӧр чуняс дзиркнитлӧ карын на ньӧблӧм ыджыд юра чунькытш. Век зільӧ мыйӧнкӧ да мыйӧнкӧ шензьӧдны кодӧскӧ...

Сэсся найӧ бара ӧтлаын йӧктісны. Надя — паськыд вӧня розӧвӧй платтьӧа, ляпкыд каблука еджыд туплиа — шывъяліс Веня гӧгӧр чикыш моз, и не ӧти син вугырасьліс на вылӧ. Гажаӧсь да кыпыдӧсь, ныла-зонма петісны ывлаӧ, ньӧжйӧник восьлалісны орччӧн.

— Тадзи кӧ эськӧ век... Тэкӧд орччӧн... — шоныда шуис Веня.

— А ме, гашкӧ, лэбовтны кӧсъя сиктысь! — серӧктіс Надя.

— А ме кӧ ёна кута корны? — шуис Веня и вывтіджык топӧдіс ас бердас Надяӧс.

— Кутшӧм ӧд сюсь кывсьӧ! — Надя бӧр песовтчыштіс колана ылнаӧ.

— Надя, ӧні тэ мынін экзаменъясысь. Дзик прӧст. Вай ме тэнӧ аски лунтыр ислӧдла мотоциклӧн.

— Турун пуктыны аски ми ставӧн мунам, — шуис Надя. Сэсся ышловзьӧмӧн содтіс: — Миритчасны кӧ гортын...

— Аслыныд ли мый пуктысьны, татшӧм водзсӧ?

— Батьӧ тӧрыт ытшкыны ветліс. Дас километра сайын виддзыс. Ветлам, каитчыны он кут, — эскӧдіс Надя. — Тӧдан, кутшӧм гажа видз вылад, оз кӧ ло ёна ӧвада.

— Ветла и эм, аски менам выкоднӧй жӧ, отсалышта батьыдлы чӧвтнысӧ.

— Тырмас, водзӧсӧ ог мунӧй, — пыксяна шуис Надя, ыджыд да крут чой паныдӧ воӧм бӧрын. Сійӧ пыр на кӧсйис сӧветуйтчыны Венякӧд водзӧ велӧдчӧм йылысь, но сёрниыс некыдз эз гынмы: аски пӧ кузь лунтыр ӧтлаын лоам.

— Ладнӧ, — довкнитіс юрнас Веня. — Аски асыв локта, висьтав батьыдлы. — Зон сувтіс нывлы воча, сывйыштіс коскӧдыс.

— Веня, абу лӧсьыд... — юрсӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ гогйӧдліс Надя. — Аддзыласны, абу лӧсьыд.

— Мый абу лӧсьыд? Еваӧс Адам окавлӧма? Окавлӧма! Ме да тэ абу жӧ пайтӧм Макаръяс...

Надя заводитліс пессьыны, мынтӧдчыны зонлӧн сывйысь, но уна-ӧ нӧ сылӧн вын? Ныв кикарнас чышкис ӧзйысь вом дорсӧ, бергӧдчис Венялы мышкӧн, мед дзебны ӧбидаысла доршасьысь синвасӧ.

— Прӧстит, Надя! Эз тырмы вынӧй кутчысьнысӧ... Тэнад сӧгластӧг сэсся некор ог... — лыддьӧдліс Веня.

Водзсасьӧмысла Надялӧн ёна тіпкис-чеччис сьӧлӧмыс, чужӧмас ылькнитіс алӧй том вирыс, мичаник паръясыс топалісны. «Зонъяс лоӧмаӧсь, этшнысӧ оз тӧдны, — думсьыс увгис Веня вылӧ. — Сетан кӧ вӧлясӧ, пыр и юр вылад каттьысясны...»

Веня, дерт, эз кӧсйы дӧзмӧдны Надяӧс, но сідз тай артмис. Артмывлӧ тадзсӧ ныла-зонма костын налӧн кодь арлыдӧн. Сикт помын ныв сувтовкерис, видзӧдліс Веня вылӧ. Думсьыс кӧть и скӧраліс, видзӧдласыс бӧр лои небыд, сьӧлӧм босьтчӧдана.

— Тырмас талун кежлӧ, аски водз ковмас чеччыны. Локтан?

— Локта.

Надя ньӧжйӧник ылысмис. Веня сулаліс ӧти местаын, вомгорулас нурбыльтіс: «Ӧтчыд окыштӧмысь став рытсӧ тшыкӧдіс...»

Рытыввылын, вӧр-пуяс сайсянь, син пӧвнас пыр на кыйкъяліс саймовтчысь шонді. Енэжсӧ югдӧдысь кыа серти аскиыс лоӧ мича.

5

Веня воис Ракинъяс ордӧ водз асывнас. Ӧграда пытшкын, дзиръя бокас, сулалісны «Москва» мотор, кык лопта пелыс, кузь воропа вилаяс, куранъяс — ставыс, мый колӧ зорӧдасигӧн. «Тыдалӧ, менӧ виччысьӧны», — думыштіс Холопов и кайӧ нин вӧлі кильчӧ вылас, кор стынбӧжладорсянь, киняулас чера, тыдовтчис Ӧндрей Платонович.

— Здоровье, зятьпу! — югъялысь дорыша черсӧ сійӧ пуктіс кӧлуйыскӧд орччӧн, нюжӧдіс кыз сӧнъяса кисӧ Венялань. — Отсыштан кӧ, ме уджйӧзаӧн ог коль тэ водзын. Босьт, том морт, моторсӧ, а ме бензин баксӧ. Ӧстальнӧй шылльӧ-мылльӧсӧ бабаяс ваясны.

Мужичӧйяс лэччисны ю дорӧ. Веня ӧшӧдіс моторсӧ пыж бӧжӧ, йитіс бензошлангсӧ. Вила-куранӧн воис Паладь — еджыд кокошничаа, быгалӧм ситеч ковтаа, верӧсыслӧн гача. Гач кӧлысыс абу судзӧма кос гӧгӧрыс, йитӧма вӧньӧн.

— Бур асыв, Веня! — ылысянь кыліс Густялӧн гӧлӧсыс.

— Чолӧм, чолӧм! — вочавидзис Холопов. Сылы эз терпитсьы, кор тыдовтчас Надя.

Густя мыччаліс батьыслы кӧлуйсӧ, сёян-юантор, кӧмтӧм кокъяснас пырис ваӧ, йӧткыштіс пыж нырсӧ:

— Айда ва кывтчӧс, Ярко лыа бӧжӧдз...

— Надятӧгныд али мый? — чуймис Веня.

— Висьталіс, тэ пӧ отсасьны локтан да, сылы сэн нинӧм вӧчны, мед горт олӧ. Лудӧ мӧс лэдзны муніс... — гӧтырыс бокӧ пуксигмоз веськодьпырысь шуис Ӧндрей Платонович.

«Ок, сюра лешак! — думсьыс ёрччыштіс Веня. — Со кыдзи кӧмӧді ачымӧс!.. Менӧ кӧмӧдісны ли...» Сэсся лёкысь дернитіс стартёрсӧ: кузь пӧвъясысь вӧчӧм паськыд пыж ӧдӧбтӧмӧн вӧрзьӧдчис ю горув. «Асъя чӧскыд ун пальӧді этійӧ пӧрысь мериныс вӧсна, — нырбордъяссӧ паськӧдлігмоз Ракин вылӧ лӧгаліс Веня. — Кӧть сьӧлышт да бӧр кос...» Но сёр нин вӧлі.

Пыжӧн веськӧдлысь Венялы паныдӧн пукаліс Густя. Верӧсыскӧд орччӧн шпынняліс Паладь. Густя да Паладь эз на сетлыны ӧта-мӧдныслы ни ӧти кыв. Кӧть пинясьӧны, кӧть оз, ӧта-мӧднысӧ некор оз шулыны прамӧй нимъясӧн, тэасьлӧны жӧ корсюрӧ-а.

«Этійӧ кӧть мед пуксис мышкӧн, а то шлапкысис воча, он тӧд кытчӧ и видзӧдны», — син бӧжнас Веня кыйкнитліс Густялӧн яя ки-кок вылӧ.

— Мый нӧ сэтшӧм зумыш, Веня? — ещӧ на матӧджык матыстіс пуклӧссӧ Густя.

— Унзільвывсьыд онишкодь, — вом дорас кисӧ пуктыліс Веня, очсаліс, ачыс бара на думыштіс: «Ӧні вӧлисти кавшася кутшӧмкӧ кер вылӧ. Путкыльтчам кӧ, лоӧ сэк зумыш».

Лӧня шлывгис Эжва. Синмӧн аддзымӧнъя гӧгӧр лӧсталіс алӧй рӧмӧн: енэжӧ кавшасьысь шондіыс ворсіс ю веркӧсын. Кӧнсюрӧ паськавлісны гырыся-посниа ва кытшъяс: гыбаліс чери. Неуна кыпӧдчыштіс шонді, и берегпӧлӧнса бадьяс заводитісны сырмыны, быттьӧ ас ногыс чолӧмасисны нёдзласьысь асылыскӧд. Раминик тӧвру серӧдіс дзирдалысь ва веркӧссӧ, меліаліс пыжын пукалысьясӧс. Шочиника паныдасьлісны Эжва йылӧ пуръясла кайысь катеръяс, чери кыйысьяслӧн мотора пыжъяс. Веня шпуткис-куритчис вомсьыс чӧвтлытӧг: кыдзкӧ коліс бурмӧдны ассьыс ылӧдӧм сьӧлӧмсӧ: «Ок и Надя! Ок и вӧчис жӧ йӧз серамтӧ!»

Тыдовтчис Ярко лыа. Тӧлысь джын моз шлапкысьӧма сійӧ веськыдвыв берегӧ, кодӧс шуӧны гортладор берегӧн.

— Тайӧ лыа бӧжас и сувтӧд! — Холоповлань бергӧдчыліс Ӧндрей Платонович. — Со мый дыраӧн и воим, эз ков, майбыр, ки дзобавмӧн сынны важъя моз.

Веня мездіс моторсӧ пыж бердысь, босьтіс пельпом вылас, кайис ньывкӧс пӧката берегӧ. Енэжын абу ни ӧти кымӧр чир, шондіыс асывсянь босьтчис пӧжны. «Кутшӧм лӧсьыд вальмасьны тайӧ лыа кӧса вылас, Надякӧд кӧ эськӧ...» — синкымъяссӧ кӧрліс зон, коді ӧні муніс Ракин бӧрся. Вӧр ді помасис, и тыдовтчис паськыд, шыльыд видз. Ытшкӧм турун бура косьмӧма, гожъялӧма шонді водзас.

Нывбабаяс вуджӧраинӧ пуктісны пажынсӧ, сэсся регыд и заводитісны куртны турунсӧ лёдзьясӧ. Густя пырис видз шӧрланьыс, Паладь сувтіс видз помас. Тадзи найӧ озджык аддзыны ӧта-мӧднысӧ. «Мед кыз госсӧ пыркӧдӧ, а то лёльӧ моз муртса нин вӧрӧ», — ропкӧдчис Густя тьӧткаыс вылӧ, но ассьыс лӧглунсӧ гораа, явӧ петкӧдлыны эз кӧсйы: сыкӧд орччӧн талун Веня. Густя тӧдіс, мый зон корсюрӧ аддзысьлӧ Надякӧд. Но чойыслы, кӧть и ёна мича, водз на сибӧдчыны зонъяс дінӧ. Густялӧн жӧ, кызь нёль арӧсалӧн, ӧнӧдз век абу сьӧлӧм косьтысьыс. А зумыд вир-яйыслы и гажтӧмтчысь сьӧлӧмыслы сэтшӧма колӧ...

Ӧндрей Платонович да Веня лӧсьӧдісны зорӧд места: вайисны пиньяс, сатшкисны муӧ. Зорӧдсӧ сувтӧдны шуисны вӧр бердӧджык, медым омӧльджыка шыбитчис синмӧ.

— Венямин, со мый ме шуа тэд. Эн думайт, быттьӧкӧ ме таргайта общественнӧй эмбур, — тыдалӧ, асьсӧ дорйигмоз паніс сёрни Ӧндрей Платонович, кор пуксисны куритчигмоз лолыштны. — Жаль, синва петмӧн жаль, эндыны кутісны му-видзьясным да. Войнаӧдзса воясӧ колхозыдлӧн, вӧла машинаысь ӧтдор, нинӧм на эз вӧв, а туруныд тырмыліс кӧрымсянь кӧрымӧдз. Ставсӧ ас вынъясӧн вевъявлім, эгӧ надейтчылӧй бокысь воӧм йӧз вылӧ, шефъясӧн тай подъясӧс шуӧны. Водзті быд крестьянин видзліс мӧс, ыжъяс, порсьяс, кызь-комын чипанӧдз. А ӧні вапӧлсаяс чипан колькйыдла карӧдз лэччылӧны. Мыйла нӧ та выйӧдзыс воим? Висьтав вай, велӧдчӧм морт.

Холопов чӧв оліс. Да и ӧдвакӧ вермис тӧлкӧн вочавидзны ыджыдджык ёртыслӧн юалӧмъяс вылӧ. Та йылысь эз кыптыв сёрниыс техникумын, а ачыс, Веняыс, эз на жӧ думыштчыв, мыйла сиктса войтырыслӧн кутісны кушмыны картаясыс. Сійӧ и збыльысь думсьыс мыжаліс Ӧндрей Платоновичӧс кузь киасьӧмысь. Ракинлӧн, коді коркӧ помавліс сӧмын нёль класс, юалӧмъясыс вӧліны тӧдчанаджыкӧсь техникумса преподавательяслӧн юасьӧмъяс серти. Эз, эз висьтавлыны техникумын, кымын тысяча гектар видз нин эндӧма, кымын ичӧт грезд бырӧма Коми муын бӧръя воясӧ. Лун-мӧд сайын та йылысь медводдзаысь тӧдмаліс областнӧй газетысь.

— Синмӧ кӧть и оз шуны, но тӧда, горш мортӧн менӧ шуӧны. А кыдзи нӧ сытӧг? Крестьяниныдлы горшӧн и колӧ лоны. И удж дінад горшӧн, и эмбур дінад горшӧн. Крестьяниныд воштіс ассьыс горшлунсӧ, сы вӧсна и гӧльмис талунъя деревняыд. Со тай, тэнад гараж дінын бесыс коксӧ чегас. Мыйыс сӧмын оз туплясь сэні: машина да трактор кабинаясыс и, гайка-болтыс и. Сьӧдас уджалам, сьӧдас...

— Прав тэ, Ӧндрей Платонович, прав, — пыдди пуктіс кӧритана кывъяссӧ Холопов.

— Кыдзкӧ, во-мӧд сайын нин, автобусӧн карысь вӧлі локта. Видзӧді ӧшинь пырыс деревняяс вылас и шог босьтіс. Быдлаын ӧткодь: туйпӧлӧнса уна керка ӧшиньтӧм, вежыньтчӧма. Лӧсьыд олӧмла али мый эновтісны кӧзяинъясыс ассьыныс оланінъяссӧ? Коді мыжаыс? Висьтав вай, велӧдчӧм морт. Ыджыд грек кодкӧ босьтӧ ас вылас деревнятӧ тадзи жугӧдӧмысь. Ыджыд грек... Эта мында вир кисьтім война вылын, немечьясыдлы эгӧ сетчӧй, а мирнӧй кадӧ огӧ вермӧй спасайтны ассьыным деревняяс. Думайта да, кодкӧ нарошнӧ вредитӧ страна пытшканым. — Ӧтарӧ ӧзйис аслас сёрниӧн Ӧндрей Платонович. Тыдалӧ, важӧн нин окота вӧлі шуны кодлыкӧ тайӧ кывъяссӧ, но стрӧкаыс сӧмын талун сюри. Велӧдчӧм мортлы висьталӧ, гӧгӧрвоас. Сьӧлӧмсяньыс варовитӧ, вижӧдӧм уссӧ малыштавлігтыр. — Жаль, уна и турун кольӧ лым улӧ, а тулысладорыс бара на рос кутам чегъявны скӧтыдлы.

— Виддзыс уна, а уджалысьыс этша.

— Служащӧйясыс мӧй сынӧднас пӧтӧны? Сельсӧветын, сельпоын, отделениеса контораын кымынӧн щӧті молльӧн гольӧдчӧны? Гожӧм чӧжнад тай кыкысь-куимысь петаласны жӧ видз вылад, да и то унджыкыс мода вылас сӧмын. Кывзан али он тэ менӧ?

— Кывза, Ӧндрей Платонович. Сідзи и эм, кыдзи висьталан. Му-видз радейтысьыс этша кутіс кольны.

— Колӧкӧ и ачыд на пышъян Вапӧлсьыд, дӧзман да пышъян дай.

— Ог, Ӧндрей Платонович. Вот уджалышта, сувта, кыдз шуласны, кок йылӧ и гӧтрася, стрӧитчыны заводита. Тэлӧнысь на мичаджык керка стрӧита.

— Стрӧитчы, пиӧ, стрӧитчы. Мортыдлысь мывкыдлунсӧ керка-картаыс петкӧдлӧ. Пӧрысьмыны куті, вот и тэрмаси, мед ас бӧрысь тайӧ югыд ӧшиня керкасӧ кольны. Пӧльза вылӧ жӧ вед и скӧттӧ видза. Государстволы лишаланасӧ сдайта, а ог базар вылын вузав ыджыд донысь. Менам вед кык невеста, приданнӧйтӧг ог сет ме найӧс верӧс саяд.

— Тэ кӧ, Ӧндрей Платонович, ёна велӧдчӧм морт вӧлін, ыджыд экономистӧн эськӧ лоин, — не то збыльысь, не то шмонитана шуис Холопов.

— Ог тӧд, быдми али эг, а начальнӧй школатӧ пӧквальнӧй листӧн помавлі. Гогольыдлысь «Тарас Бульбасӧ» витысьтӧ лыддьылі. Жаль старикыс, сотісны мортсӧ да.

— Сійӧ ӧд думыштӧм герой, мыйла жалитнысӧ?

— Мед думыштӧм кӧ, мен тай вот жаль-а. Пиыс, предатель пиыс, вот и абу жаль, кодӧс тай батьыс лыйис. Миян частьын уна предательӧс жӧ лыйлісны. Ёна йӧзтӧ изісны война вылад. Кодкӧ лун кино видзӧді телевизор пыр, военнӧй кино петкӧдлісны. Атакаӧ петігад ми горзылім «За Родину, за Сталина!» А тані киноас дзик мӧд ног горзӧны салдатъясыс: за партию пӧ! Позьӧ ӧмӧй сэтшӧмторъяснас пӧрйӧдлыны йӧзсӧ? Висьтав вай, велӧдчӧм морт.

— Ог тӧд, Ӧндрей Платонович. Но кутасны кӧ ылӧдлыны, том йӧзыс оз кутны тӧдны война йылысь збыльторсӧ. Ӧд воас кад и фронтовикъясыд бырасны. Гижин эськӧ ассьыд казьтылӧмъястӧ, Ӧндрей Платонович.

— Серам петкӧдлысь тэ, Венямин. Тэлӧн мында кӧ грамотаӧй вӧлі, дашкӧ и, гижи. Висьтала коркӧ, волы гортӧ... — Долыд лои Ракинлы сьӧлӧм вылас. Важӧн нин ӧд тадзсӧ некодкӧд эз варовитлы. Паладьлысь да Густялысь на тай ямзьӧмнысӧ лоӧ векджык кывзыны.

— Пасибӧ, Ӧндрей Платонович. Вола. — Холоповлы кажитчис жӧ тайӧ сёрниыс, вежсисны тшӧтш и Ракин йылысь омӧль думъясыс. Син водзас весиг сувтӧдіс татшӧмтор: пукалӧ сійӧ Ракинъяслӧн пелькӧдӧм керкаын Надякӧд орччӧн, кывзӧ вӧвлӧм салдатлысь казьтылӧмъяссӧ.

Сувтісны мужикъяс, вель дыр лои пукалӧмныс.

— Ставыс пӧкъя турун, ни ӧти эжӧр сі абу, — нимкодясис Ракин. — Миян отделениелӧн тайӧ медбӧръя видз, быд во на жӧ пуктытӧг кольліс.

— Сибыд киясӧн ытшкӧмныд, Платонович, весиг вӧр бердъясас турун сі абу кольӧмныд, — кияснас шевкнитіс Холопов, сэсся шыбитіс чигаркасӧ, босьтіс вила да гез, муніс Густя дінӧ юрасьны. Видз шӧрас и пӧрччысис трусикӧдзыс, босьтліс мича кос турунсӧ моздорас, тэчліс ӧти чукӧрӧ, коляссӧ чукӧртліс вилаӧн. А Густя сы бӧрын куранӧн на шарӧдыштавліс, сійӧ гожйӧдчан выйӧдз жӧ пӧрччысьӧма, гӧрд купальник. Ассьыныс джуджыдджык турун юр найӧ ӧтув путкыльтлісны гез вылӧ. Зорӧд местаӧ ӧдйӧ и кутіс чукӧрмыны туруныс. Ӧндрей Платонович муніс нин чӧвтны.

Регыдӧн Венялӧн став сьыліыс гӧрдӧдіс, пупышӧссис турунлӧн чутласьӧмысь да шондісьыс.

— Ме нуа нӧб-мӧд, лок шойччышт, — Веняӧс жалитыштӧмпырысь шуис Густя. Ыджыд турун юр быгыльтісны гез вылӧ, чорыда зэлӧдісны, Густя «оп»-нитіс, и турун кокниа качис сылӧн сьылі вылӧ. «Но и вын-эбӧс енмыс сетӧма! — нывлӧн котӧрӧн моз мунысь мыгӧрлань видзӧдіс да шензис Веня. — Татшӧм бабаыдкӧд некӧн он пропадит...»

Ӧндрей Платоновичӧс быттьӧ эз личкыв некутшӧм висьӧм: гырысь клӧкъясӧн шыблаліс турунсӧ зорӧдӧ, вила воропыс кӧтасьӧма кабыръяс улас.

— Тырмылас, шаньлӧй, нуръясьыштны кад, — ӧлӧдіс Ракин.

— Ме сёянсӧ торйӧн пукті тэа-меалы, — Венялы шуис Густя, ачыс муніс сумкаяс дорӧ.

— Ми лыа вылын лоам, купайтчыштны кӧсъям, — Ӧндрей Платоновичлы вочавидзис Холопов.

— Кыдз кужанныд, том йӧз, — нурбыльтіс Ракин и сэк жӧ думыштіс: «Уджач мортыд, крестьянскӧй вир-сӧна».

Ныла-зонма саялісны.

Паладь упкигтыр пуксис верӧсыслы воча, ӧні позьӧ кокньӧдчывны да ыркӧдчыштны.

Сотӧ-пӧжӧ юр весьтын вашъялысь шондіыс, пӧсьӧдз донӧдӧма лыасӧ, коктӧ чишкалысь паччӧр кодь лоӧма. Густя перйис сумкаысь прӧстыня, шлавгис лыа вылӧ.

— Первой ыркӧдчыштам Эжваас, — корис Веня.

— Тэ мун, сунав, ме вӧтӧда тэнӧ, — сёян перъялігмоз шуис Густя.

Веня буль-болькерис соддзас гумовтӧм ваӧн морӧссӧ, кокъяссӧ, вӧчис некымын воськов и вӧйтчис голяӧдзыс. Густя веськыда изгысис юӧ, сывъясьӧмӧн варччис зонлань. Кор бӧр петісны лыа вылӧ, Веня чуймӧмӧн шуис:

— Ресторанын моз лӧсьӧдчӧмыд.

— Сӧмын гажаджык тан ресторанад серти, — лышкыда нюмъяліс Густя. — Шонді, сынӧд, ва — ставыс эм, мый колӧ лолыдлы.

Сёйсьӧм бӧрын Густя нюжгӧдчис мыш вылас. Венялысь юрсӧ дзикӧдз кольмӧдісны нывлӧн шыльыд, гӧгрӧс лядьвейясыс, а зэвтчӧм морӧсыс лолалӧ-кыпъялӧ, быттьӧ сайӧд увсьыс ӧдӧбтӧмӧн лэбзьыны лӧсьӧдчӧ. Кутшӧм мича вӧлӧма Густяыс пасьтӧгыс! А мый нырсерджык мунӧма — сійӧ тшаква: чужӧм вывсьыд зарава пычкыны оз ков. Зон и ачыс эз тӧдлы, кыдзи ӧтар кисӧ шлапкис Густялӧн гожъялысь морӧс вылӧ, тіралігтыр матыстіс нывлӧн пӧсь паръясӧ... А сэсся Густя синсӧ восьтывтӧг шуис:

— Ӧні мекӧд окасян, а рытнас Надякӧд йӧктыны кутан... Маша дінад узьны довган ли...

— Ӧні ме тэ дінысь некытчӧ ог мун! — Веня вӧлі дзикӧдз ӧзйӧма.

— Висьтавлы пу йылысь турияс...

— Йӧй ме вӧлі, мый ылавлі кутшӧмкӧ Машӧяс дінӧ... Синтӧм гут... Тэнад вом доръяс бӧрын...

— Мый менам вом доръяс бӧрын? Мый?.. — Густя бергӧдчис бок вылас да ачыс пӧся сывйыштіс Веняӧс вына кияснас...

Пажын бӧрын Веня да Густя кык пӧв ӧдйӧ марсйисны-котрӧдлісны юралӧм гырысь нӧбъяс. И некоднанныс некутшӧм мудз эз кывны. Кор шондіыс нёровтчис вӧр-пу йылӧ, турун пуктысьяс шабашитісны. Густя да Веня кык ыджыд нӧб лэччӧдісны пыжӧ. Ракин довгис коскас кутчысьӧмӧн: мӧрччис лунтырся уджыс, но эз ляб, эз норась, аслыс ӧд пуктысис.

— Порсьтӧ видзанныд, Веня? — пыжӧ пуксигмоз ружтовкерис Ракин.

— Видзам, Ӧндрей Платонович.

— Лэччӧд Грездад ӧти ӧтруб мешӧк, тӧрас коляскаад, талунъя бур уджсьыд козьнала.

— Аттьӧ, Ӧндрей Платонович! Кӧть эськӧ босьта, да мамӧ оз примит, тодмышкалас менӧ.

Венялӧн мамыс, Агния Ильинична, районын быд во сдайтӧ медбура тшӧгӧдӧм куканьясӧс. И Холоповлы кыдзкӧ эз ло йӧмкӧ ӧтруб йылысь сёрниыс.

Мӧдӧдчисны гортлань. Кузь сюрӧс йылӧ Веня чӧвтіс куим вугыра кыснан, табсӧ кутны сетіс Густялы. Дзирдалысь синъясӧн Густя видзӧдіс гожся вӧр-ва вылӧ. Быд серпас ӧні сылы кажитчис ёна мичаджыкӧн асывъя серти. Пуяслысь веж коръяссӧ, шонділысь быд югӧр кӧсйыссис малыштны аслас киясӧн. Гожъялӧмысла нывлӧн чужӧмбаныс вӧлі лэччысь шонді рӧма, вом доръясас и синъясас ворсіс кокньыдик нюм. Густя нёрыньтчис турун юр бердӧ, мылаа босьтіс ассьыс медрадейтана сьылансӧ:

Югыд кодзув, петав, петав,

Эзысь кодзув, петав!

Дзирдав, пӧртмась вылісянь,

Дзирдав рытъя кыа бӧрын!

Веня кывзіс сьылӧмсӧ вомсӧ восьтыштӧмӧн, весиг вунӧдчыліс, мый сійӧ ӧні пыжын. Нормылісны сьӧлӧмъясныс и батьыслӧн да Паладьлӧн. Густя эз удит помавны сьылӧмсӧ, нем виччысьтӧг быттьӧ тшӧкмуніс:

— Ой, Веня! Либӧ мытшасис кыснаныд, либӧ пысасис кодкӧ?

Зон кватитіс ныв киысь табъя кӧвсӧ:

— Да, Петыр Павел кодӧскӧ сетӧма...

Холопов кусӧдіс моторсӧ, заводитіс вотйыны кыснан сюрӧссӧ. Ю визулыс ньӧжйӧник бергӧдіс пыж нырсӧ. Пысасьӧм чери водзсасис-пессис, чеччыштліс ва веркӧсӧдз. Здук мысти пыж пыдӧсын жуйвидзис чер пуысь кузьджык дзобӧдӧм сир.

— Кодкӧ тай шуда на вӧлӧма! — нимкодьпырысь шуис та вылӧ Ӧндрей Платонович.

Но кор воисны горт берегӧ, томналісны пыжсӧ да Веня турун нӧбйӧн мӧдӧдчис Густя бӧрся, зонлӧн кутіс муткырасьны сьӧлӧмыс: паныдасяс кӧ Надя, кыдзи ӧні сійӧ видзӧдлас сылӧн синъясӧ? Али тадзи и колӧ вӧлі лоны? Ставыс мунлӧ бур вылӧ. Мед нин ӧтчыдысьӧн ратшкӧма-орӧдӧма лоӧ... Эг на пӧ тӧд ачымӧс... Ӧні сӧмын ясыдджык лои ставыс...

Веня лэдзис турун нӧбсӧ да пуксис ӧшинювса лабичӧ, век жӧ виччысис, кор сы син водзті вуджӧртас Надя, но нывлӧн гӧлӧсыс некӧн эз кыв.

— Эн ыръянит, пыр, ужнайтам! — сьӧлӧмсяньыс корис Густя. — Мудзтӧ веськӧдантор эм и.

— Сёр нин, гортӧдз воӧдча. Мам, кӧнкӧ, майшасьӧ ме вӧсна, — ӧтарӧ-мӧдарӧ дзорйӧдліс юрсӧ Веня. — Мӧд лун пырала...

Сэк кості Ӧндрей Платонович петкӧдіс мотоциклӧ ӧтруб тыра ыджыд мешӧк.

Веня петіс ӧграда пытшкысь, заведитіс мотоциклсӧ. Эм мый висьтавны мамлы: вуграси пӧ, со кутшӧм тшӧг сир, шедіс да, вая. Вӧрзьӧдчигӧн казяліс: рульвывса зеркалӧыс видзӧдіс мӧдарӧ да и ни ӧти няйт чир абу некӧн. Абу-ӧ Надя весалӧма?..

Веня помӧдзыс содтіс газсӧ. Сы бӧрысь сюръяӧн качис лыа-бус. И сійӧ эз казяв, эз кыв, кыдзи туй вылӧ вӧр діысь котӧрӧн петіс Надя да мый вынсьыс горӧдіс:

— Веня! Веня! Веня!

Здук мысти зон саяліс туй чукыльӧ. Грездӧ воӧм бӧрын сійӧ кежис кук видзан карталань. Чукъя ӧтруб мешӧксӧ муркнитіс пельпом вылас, пыртіс лясни пельӧсӧ...

А регыд мысти Густя аслас кӧлуйӧн заводитіс петкӧдчыны Паладьлӧн керкаӧ. Некодӧн тшӧктытӧг пондіс петкӧдчыны.

6

Субӧта рытӧ Веняӧс корисны гӧститны суседъясыс: армияысь локтіс налӧн пи. Сёрӧн нин Веня воис гортас, пуксис кильчӧ вылӧ, шпуткис-куритчис. Некыдз эз пырсьы вонйӧ, шоныд лӧнь войыс гусялӧма сылысь унсӧ. Куритчис Веня да ышлолаліс... Сійӧ мӧвпаліс Ракин нывъяс йылысь. Ӧні сылӧн син водзын бара вуджрасисны кыкнан нылыс — Густя и Надя. Венялы кажитчис, быттьӧ сійӧ вошӧма кык пу костӧ и некыдз оз аддзы петан туйсӧ.

«Быть колӧ аддзысьлыны Надякӧд, помӧдз ставсӧ тӧдмавны... Мыйла сійӧ эз мун видз вылас? Нарошнӧ? Али батьыс мырдысьӧн эз лэдз... Ок и мича жӧ ныв Надяыс!..» Но сэк жӧ Веня быттьӧ выльысь лов тырнас кылӧ Густялысь ӧзйысь вом доръяссӧ... И сылы оз нин пукавсьы ас кильчӧ вылын.

Веня ӧдйӧ чеччис, кӧсйис на заведитны мотоциклсӧ, но ключсӧ эз аддзы: мамыс, дерт, дзебӧма. Вапӧлса туй вылӧ мӧдӧдчис подӧн. Поскӧдыс лэччигӧн на Веня кыліс мамыслысь кок шыяссӧ, тыдалӧ, абу на водлӧма. Маитчӧ Агния Ильинична медыджыд пиыс вӧсна, мед эськӧ эз жӧ вӧч сійӧ думайттӧм воськов. Веня эз видзӧдлы занавесалӧм ӧшиньяслань, сетчис Грезд горувлань. Керка кост мысьт сувтовкерис, быттьӧ кынмис места вылас: горт кильчӧ вылас пукаліс Маша. Пукаліс ӧтнас, пидзӧс вылас гырддзанас мыджсьӧмӧн. Венялӧн сьӧлӧмӧ быттьӧ сатшкысис куим вугыра кыснан да тыдавтӧм кӧвйӧн заводитіс кыскыны Машалань, но кокыс оз воськовт ӧтарӧ ни мӧдарӧ. Окота шуны кутшӧмкӧ мелі кывъяс, но вомсӧ быттьӧ каличалӧмаӧсь. Маша пукаліс вӧрзьӧдчывтӧг, юрсӧ Венялань бергӧдыштӧмӧн, и сьӧкыд висьтавны, мый вӧчсис сы сьӧлӧмын. Но Веня мырдысьӧн бергӧдчис мӧдарӧ и котӧрӧн сорӧн чепӧсйис Вапӧллань.

Том йӧз унаӧн на шӧйтісны сиктса улича кузя. Веня восьлаліс лыа мир туй пӧлӧн ӧтарӧ-мӧдарӧ дзӧръяліг. Аслыс кажитчис, мый паляліс нин, кӧть эськӧ корсюрӧ падъёвтліс на. Паладьлӧн керка дорын сійӧ виччысьтӧг паныдасис Густякӧд. Холопов ӧнӧдз эз тӧд, мый Густя кык лун нин олӧ тьӧткаыслӧн керкаын. Веня читкыртліс синъяссӧ, оз-ӧ нин каститчыны тайӧ Машаясыс да Густяясыс, но сы водзын збыльысь сулаліс кокньыдика пасьтасьӧм Густя.

— Ок и юмов тэ, Августа Андреевна! — юрас воысь медводдза кывъяссӧ шуаліс Веня. — Тӧдан, кутшӧмӧн колӧ лоны нывбабалы, мед сійӧс радейтісны? Улич вылын — красавицаӧн, гортын — бур кӧзяйкаӧн, вольпасьын — прӧсти...

— ...господиӧн, — водзджык удитіс шуны Густя.

— Во-во! — серӧктіс Веня, сэсся, гашкӧ и, нарошнӧ, шатовтіс нывлань, ӧшйис сылӧн турвидзысь морӧс бердӧ.

— Тэ тай... — Густя видзӧдліс гӧгӧрбок, матын некод эз тыдав. Вына кияснас кутіс зонмӧс киняулӧдыс, пыртіс керкаас: — Шойччы мыйта тэд колӧ, ми кыкӧнӧсь...

— Армияысь ёрт воис, сусед миян... — правдайтчис Веня.

— А мый сэтшӧм сёрӧн ветлан? Кодӧс корсян? Он-ӧ Надяӧс? — довкӧсмӧм гӧлӧсӧн юасис Густя. — Эн вунӧд, кавалер: кутан кыйны кык кӧчӧс — колян потӧм вор дорӧ...

— Мый тэ, Густя? Ме эг... эськӧ, да Надяыскӧд коліс жӧ аддзӧдчывны, — мӧмляйтіс Веня. — Кӧсйи веськыда висьтасьны сылы, мый... мый радейта ме тэнӧ...

— Веня, вильышпоз тэ! И ме тэнӧ радейта... — зонлысь щӧть моз зарвидзысь юрсиа юрсӧ топӧдіс ас бердас Густя, частӧ да ыджыда лолалігтыр шӧпкӧдіс: — Но таысь матӧджык ог сибӧд, кытчӧдз он сет кыв, мый гӧтрасян ме вылӧ.

Венялы сӧмын колис кӧсйысьны...

Асывнас Густя косӧдіс ӧгырӧн сотчысь пӧсялӧм чужӧмсӧ, зеркалӧ водзын дыр шыльӧдіс лёзьмӧм кузь юрсисӧ. Сэсся пасьталіс гӧрд дзоридзьяса платтьӧ, кодӧс вурис тӧрыт гортас, юаліс:

— Но, кыдзи, Вень?

— Гӧгӧр зэв мича да лӧсьыд, но... дженьыдджык. Пидзӧстӧ саймовтыштіс мед.

— Мыйла, Вень? Ме ӧд абу старука. Али пидзӧсӧй мисьтӧм?

— Мича. Мед мукӧдлӧн вежыс оз пет.

— Ӧти вой на и узим, а тэ нин вежӧгтан? Ой, Вень, сідзкӧ радейтан менӧ? — Густя пыр жӧ пӧрччис платтьӧсӧ, босьтчис резьӧдны ки помысь кутышталӧм-быгӧртӧм бӧждорсӧ.

— Радейта. Тэ кодь мусаыс му вылас дзик ӧти экземпляр.

— Вень, эн ӧткодяв менӧ книгакӧд, сёрнитан сэні кутшӧмкӧ экземпляръясӧн.

— Со, кывзы, тайӧ строкаяссӧ Александр Сергеевич Пушкин менам нимсянь сиӧма тэныд:

Я вас люблю, и хоть я бешусь,

Хоть это труд и стыд напрасный,

И в этой глупости несчастной

У ваших ног я признаюсь.

— Ог гӧгӧрво: кор тэ шмонитан, а кор и збыльтор висьталан. Сёрнит прӧстӧйджыка, ме жӧ тэн абу мусук, а гӧ-ӧ-тыр! Тадзи сёрнитчылім? Тадзи. — Густя матыстчис зон дінӧ, муртса на копыртчис окыштны и Веня сывйыштіс сійӧс, кыскис вӧсни шебрас улас... Том гозъялысь первой тӧлысся олӧмсӧ оз весь шуны медӧвӧй тӧлысьӧн, мӧд ног кӧ, ма кодь жӧ чӧскыд тӧлысьӧн. Татшӧм тӧлысьыс пансис и Венялӧн да Густялӧн.

Мудзӧм, пӧсялӧм Густя матыстчис ӧшинь дорӧ.

Нюмъялісны окасьӧмысла пыкталӧм вом доръясыс, сьӧлӧмыс да синъясыс нимкодясисны югыд шондінас, сӧдз енэжнас, буса мир туйнас...

— Пӧсь чай эськӧ, — корис вынтӧммӧм Вениамин, коді дӧвӧльнӧя куйліс лешсьӧмнысла доналӧм вольпасьын.

— Ой, ӧшпи тэ менам, ог сӧмын чай, но и нуръясянтор плитка вылын дасьта. Ӧні уна тэн колӧ сёйны... Унджык да госаджык сёян. А меным и вӧснялыштны позьӧ. Сідзи?

— Мыйла? Абу ӧд тэ балерина...

Кыліс кильчӧ ӧдзӧсӧ таркӧдӧм. Кӧзяйка петіс, гольс восьтіс каличсӧ: порог дорын сулаліс Надя — алӧй бантикъяса кык кӧсаа, еджыд ковтаа да сьӧд сарапана, тшайпода: сійӧ ӧні бара на вӧлі школьница кодь.

— Водзысь-водз ветлан, Наденька, — татшӧм мелі гӧлӧссӧ ыджыдджык чойыслысь Надя важӧн нин эз кывлы.

— Батьӧ мӧдӧдіс, пока тьӧтка пекарняас. Тӧрыт найӧ вензисны: бать шуис сетны тэныд телевизор, а тьӧтка паныд сувтӧ. Ӧтнадлы пӧ гажтӧм, шуӧ батьыд. Колӧ регыдджык петкӧдны...

— Жальыс вичмӧма, век жӧ рӧднӧй бать, — шуис Густя, сэсся гордӧя кыпӧдіс морӧссӧ (кӧні быттьӧ век на кыліс Венялысь чунь помъяссӧ), пырисны жырйӧ. — Ме абу ӧтнам, Наденька... Вежон мысти ми мунам загсӧ...

— Ой, Густенька! Кутшӧм ме рад!.. — Надя эз на тӧд, коді куйліс чойыслӧн занавессайса крӧватьын юр вывті шебрасьӧмӧн. — И свадьбуйтанныд?

— Дерт жӧ, Наденька. Талун свадебнӧй платтьӧ кута вурны.

— Ой, кутшӧм тэ шуда, Густенька! А коді нӧ эськӧ шудсӧ вайысьыс?

Густя сыркмунлі, шыльыд юрсиыс павгысис морӧс вылас, вежсьыштӧм гӧлӧсӧн шуис:

— Наденька, тэ эн мыйкӧкерт... Ставыс на тэнад водзын, велӧдчыны тэн колӧ... Ми радейтам Венякӧд ӧта-мӧднымӧс... Прӧстит, Наденька... Ме ставсьыс мыжа, ме ӧтнам мыжа...

Веня куйліс шебрас улын пикӧ воӧм шыр моз лӧня.

Надя шӧйӧвошис, йӧнасис горшыс, оз сяммы шуны кыв ни джын. Видзӧдліс крӧватьлань, сэсся чепӧсйис ӧдзӧслань, котӧртіс ывлаӧ. Вой сьӧмӧснас шливгис-зэрис, а асывсянь бара дзирдалӧ шонді. Веж луд шӧвк моз пӧртмасис уна рӧма лысваӧн. Но Надя пырсӧ эз казяв аскиыслысь ловъя мичлунсӧ. Нывлӧн том сьӧлӧмын ставыс путкыльтчис, ӧд кымын лун нин сійӧ оліс Веня йылысь думъясӧн. Луд вомӧн Надя котӧртіс бадь пуяса береглань. Лысва кӧтӧдіс кокъяссӧ, а лов шыыс быттьӧ кыліс Эжвалӧн мӧдар берегӧдз. Надя сувтовкерис, видзӧдліс гӧгӧрбок, быдлаын копрасисны дзоридзьяс, быттьӧ лӧньӧдісны нылӧс: «Эн шогсьы... эн шогсьы... эн шогсьы...»

Да кыдзи нӧ он шогсьы, кыдзи нӧ он доймась, кор ставыс со кыдзи ылӧдчӧны! Колльӧдчис да йӧктіс сыкӧд, Надякӧд, а узьӧ со чойыскӧд!.. А чойыс, Густяыс, кутшӧми? Ок, яндысьтӧм син!..

Надя дыр сулаліс берег вылын, ачыс аслыс кажитчис некодӧн жалиттӧмӧн, некодлы ковтӧмӧн. Сэсся тайӧ думъяссьыс друг чорзис сьӧлӧмыс, гордӧя кыпӧдіс алӧй бантикъяса кык кӧсаа юрсӧ, стройнӧй да мича, кыр йывті ярскӧба восьлаліс гортланьыс.

7

Кыккокйыв гӧнитӧ чарда-гыма июль — меджар пӧраыс миян пармаын. Артём Сурин ветліс лунвывса санаторийӧ, и уджавтӧдз коли на кадыс, да шуис видлыны гортсаяссӧ, видзӧдлыны ас чужан сикт вылӧ. Эжвакар мича, уна судта каменнӧй керкаяса, шыльыд уличаяса, но Вапӧллӧн лов шыыс нинӧмӧн вежтӧм: пыдісянь лолыштан гожся сынӧдсӧ и быттьӧ вӧр-ваыслысь став чӧскыд дуксӧ апыштан морӧсад. Каръяс бӧрад сикт кажитчӧ ичӧтӧн, рудӧн, лӧньӧн. Гашкӧ, таын и сылӧн аслыссикас мичлуныс. Киас чемоданӧн Артём восьлаліс гортланьыс, пӧшти некод эз паныдасьлы, став сиктӧн мунӧмаӧсь видз вылӧ. Эз вӧвны гортас и Артёмлӧн мам-батьыс, кильчӧ ӧдзӧсас ӧшаліс томан. Сурин тӧдіс, мый томаныс ключтӧм, ачыс на воштыліс сійӧс. Ичӧтджык чойыс, Тамара, удж вылын жӧ, дошкольнӧй педучилище бӧрын детсадйын сійӧ заведующӧялӧ. Артём восьтіс мода вылӧ пысалӧм томансӧ, керкаын немтор на абу вежсьӧма бӧръя волӧмсянь. Пыді жырйын ыджыд рама пытшкын сійӧ жӧ фотоснимокъяс мамыслӧн, батьыслӧн да Тамара чойыслӧн, важ местаас сулалісны зеркалӧа гардероб, книгаяс тыра этажерка да «Рекорд» телевизор. Артём перйис чемоданысь лунвывса гӧснечьяс, пуктіс еджыд скатертя пызан вылӧ. Сэтчӧ жӧ лэптіс вижовгӧрд пытшкӧса ыджыд ракпань.

Артём пӧрччис дӧрӧмсӧ да майкасӧ, сувтіс зеркалӧ водзӧ: гожъялӧма со пемыдгӧрдӧдз. А косньӧд чужӧмыс лоӧма банйӧм йӧв кень рӧма, сӧмын югъяліс син еджыдыс.

Недыр мысти Артём вӧлі нин сиктгорувса лыа кӧса вылын, первойысь таво купайтчис Эжваын. Сійӧ ӧні вӧлі Чёрнӧй море кодь жӧ дэбыд, сӧмын татчӧс лыаыс гырысьджык изъяса да ракпаньястӧм. Артёмсянь неылын котралісны зонпосни, чужъялісны ыджыд мач. Суринлӧн пельясын да син водзын пыр на быд пӧлӧс йӧзыслӧн гӧлӧсъясныс да мыгӧръясныс, кодъясӧс аддзыліс море дорын шойччигӧн. Кымынясис лыа вылӧ, кунис синъяссӧ...

...Сыктывкарсянь Симферопольӧ самолёт воис вой шӧрнас. Аэровокзалын некытчӧ тувччыны — гожӧмнад сы мында ветлысь-мунысьыс. Кӧнкӧ коліс коллявны войсӧ, а асывнас Евпаторияӧ мунӧны автобус бӧрся автобус. Артём татчӧ локтіс первойысь на и ставыс вӧлі тӧдтӧм, но кывйыд пӧ Киевӧдз вайӧдӧ. Аэропорт здание дорын паныдасис олӧма нывбаба, сыкӧд орччӧн, киас чемодана, сулаліс кокниа пасьтасьӧм ныв.

— Воысь морт, кӧнкӧ? — юаліс нывбаба. — Гостиницаӧ мунны нинӧмла, оз сюр местаыд. Кӧсъянныд кӧ, верманныд узьны миянын, ола тасянь неылын, кык квартал сайын.

Артём гортас на кывліс: курортнӧй каръясын пӧ «дикаръяс» олӧны частнӧй йӧз ордын, и тайӧ нывбабаыскӧд паныдасьӧмсӧ лыддис медводдза удачаӧн. Водзын восьлаліс нывбаба, сы бӧрысь орччӧн вӧтчисны Артём да томиник ныв. «Узьысь жӧ, тыдалӧ», — думыштіс Сурин. Нывбаба заводитіс юасьны воӧм йӧзлысь кытысь да кытчӧ, кыдзи нимъясныс.

— Ме Комиысь, Артёмӧн шуӧны, — водзджык вочавидзис зон. — Евпаторияӧ колӧ веськавны.

— А ме Прикарпатьеысь... Магдолина... Магда, море видзӧдлыны локті.

Нывбаба найӧс пыртіс ӧграда пытшкӧ, пашкыр сад пиын муртса тыдаліс ляпкыдик керка. Кӧзяйка югдӧдіс комнатасӧ, и Артём тыр синмӧн аддзис нылӧс: пельпомӧдзыс гырысь еджыд кудриа юрсиа, лӧня котралысь лӧз енэж синъяса, кызіник вом доръяссӧ абу топӧдӧма, быттьӧ мыйкӧ век кӧсйӧ шуны.

— Ӧтиныдлы небыд диван, мӧдныдлы тайӧ крӧватьыс, — прӧстыня да шебрас мыччигмоз шуис кӧзяйка, ачыс пырис пыді жырйӧ.

Таладорас колисны Артём да Магда. Кыдзкӧ эз вӧв лӧсьыд тӧдтӧм ныла-зонмалы ас кежын кольччыны вой кежлӧ, но абу гортад. Артём кусӧдіс би, нёрыньтчис диванӧ, регыд водіс и Магда. Эз узьсьы зонлы тӧдтӧм местаын, да и ломтывтӧм комнатаын сынӧдыс вӧлі уль руа. Ӧтар-мӧдар бок вылас, кылӧ, бергаліс и Магда. Нывкӧд орччӧн гораа мургис ыджыд сьӧд кань.

— Магда, ті кутшӧм санаторийӧ? — шӧпкӧдӧмӧн юаліс Артём.

— Ме путёвкатӧг, локті лун дас кежлӧ, «дикаравны» кута, — лӧня жӧ вочавидзис Магда и серӧктыштіс. — Аски оланін кута корсьны.

— Асьныд кодарысь, Прикарпатьесьыс?

— Ола Долина карын, сійӧ районнӧй центр Ивано-Франковскӧй областьын.

— Сэтчӧс местаясас ме служиті армияын. Львов, Стрый, Моршин, Белехово... — став карас мойвиис волыны. Виноградовоын весиг вӧлім, медся шоныд карыс пӧ сійӧ Закарпатьеын, — тӧдса местаяс йылысь унджыктор зілис казьтывны Артём. — Ӧні на син водзын Карпатса перевалъяс, ок и мича местаяс!

— Да, да, мича местаяс... — шӧпкӧдіс Магда. — Ме уджала шофёрӧн такси вылын и тӧда сэсь став перевалсӧ. А медджуджыдыс сідзи и шусьӧ — «Перевал». Сэні медмича ресторанъясысь ӧти, кытчӧ волывлӧны шойччыны весиг чехъяс, венгръяс, полякъяс... Быдӧнлы, тыдалӧ, окота гожйӧдчыны гӧра йылын, шондісянь матынджык, видзӧдлыны вылісяньджык веж Карпатъяс вылӧ. Артём, а ті кывлінныд Синегорскӧй ты йылысь? Сэні туристскӧй база.

— Кывлі, но синмӧн эг аддзыв, — Артём нимкодясис думсьыс, мый татшӧм варов нывкӧд сійӧ веськаліс ӧтлаӧ.

— Тыыс артмӧма пӧшти гӧраяс йылӧ. Гӧгӧр джуджыд Карпатъяс, а шӧрас — ты: гӧгрӧс, джуджыд. И колӧ жӧ лоны, ты шӧрас діввидзӧ ичӧтик ді. А помнитанныд, кутшӧмӧсь гожся войясыс Карпатъясын? Войяс сап пемыдӧсь, кодзувъяс кажитчӧны гырысьӧсь, югыдӧсь и зэв матынӧсь, кӧть кинад инмӧдчыв на дінӧ.

— Помнита, Магда... — юрлӧссӧ щӧка улас сюркняліс Артём. — А миян Войвылын гожся войясыд оз и пемдывны, кӧть войбыд лыддьысь енэж улас.

— Ой, кутшӧм окота видзӧдлыны сэтшӧм войяссӧ! — содтыштіс гӧлӧссӧ ныв, сэсся бара шӧпкӧдіс:

— Бур вой, Артём.

— Бур вой, Магда.

Асывнас, узьӧмысь мынтысьӧм бӧрын, патерантъяс мунісны автобус станцияӧ, а регыд мысти тӧвзисны нин Евпаторияӧ. Пукалісны орччӧн, кыкнанныс видзӧдісны автобуслӧн восьса ӧшиньӧд ывла мичлун вылӧ. Со и кар-курорт.

— Первой ме инася, менам ӧд путёвка, сэсся и тіянлы кутам корсьны оланін, — шуис Артём. — Чемодантӧ вай кольлам менам комнатаӧ.

— Позьӧ и сідз, весиг бурджык, — сӧгласитчис ныв.

Регыдӧн и аддзисны Магдалы патерасӧ, Ефет нима улича вылысь, базарсяньыс неылысь. Кӧзяйкаыслӧн нылыс уджалӧ санаторийын медсестраӧн, петӧма отпускӧ и мунӧма чойыс дінӧ Ленинградӧ. Кӧзяйкаыс сетіс Магдалы нылыслысь пропуск, кодӧн позьӧ веськавны карса любӧй курортнӧй пляж вылӧ.

Первой лунас жӧ ныла-зонма тӧдмасисны карӧн, волісны магазинъясӧ, рытъявылыс пукалісны море берегын. А паськыд морӧса лӧз море рытъя шонді югӧръяс улын ворсіс сё рӧмӧн. Ваӧ сунлісны быг кодь еджыд каляяс, кыйӧдісны нуръясянтор. Корсюрӧ тыдовтчылісны ыджыд корабльяс, каляяс кодь еджыдӧсь жӧ. Ывла жар ваймис, и моресянь ӧвтыштіс сов дука шоныд тӧвру. Морелань чургӧдчӧм кузь да ляпкыд пос вылын гизьвидзисны челядь, вугралісны ёс гырся чери. Кор дзикӧдз кусі шонді петельыс, ылын тыдовтчис маяк — быттьӧ ачыс Вакульыс бырс мыччысис море пыдӧссьыс да югыд синъяснас заводитіс чуйдавны корабльяслы туйсӧ.

Аскинас ныла-зонма кӧсйысисны аддзысьны генерал Токаревлы памятник дорын. Дженьыд соска еджыд дӧрӧма, руд гача, киас портфельӧн, памятник дорӧ водзджык воис Артём. Сьӧрсьыс сійӧ новлӧдліс транзисторнӧй приёмник, фотоаппарат, кутшӧмсюрӧ книгаяс. Снимайтіс карлысь некымын серпас. Регыд тыдовтчис Магда — сыръя дора еджыд шляпаа, гырысь сера ситеч платтьӧа. Ӧтар киас довкйӧдліс капрон сетка — лӧсьӧдчӧма гожйӧдчыны. Артём кымынысь удитіс снимайтіс матысмысь нылӧс.

«Солнечный» санаторийса пляж вылӧ веськавны эз вӧв сьӧкыд: найӧ петкӧдлісны дежурнӧйлы пропуск и падъявтӧг пырисны ӧграда пытшкӧ. Йӧзыс жуисны сэн кодзувкотъяс моз: ӧтияс пуртікасисны рудзӧг пызь кодь посни лыа пиын, мӧдъяс куйлісны пу наръяс вылын, коймӧдъяс бультікасисны дэбыд мореын... Ныла-зонма мунісны пляж помлань, кӧні йӧзыс вӧлі этшаджык. Кыкнанныс личӧдчисны. Югыдлӧз купальника, сьӧд ӧчкиа, сыръя дора шляпаа Магда ӧні некыдзи эз мун таксисткалань. «Артистка, да и ставыс», — ёкнитіс сьӧлӧмыс Артёмлӧн, и син водзас колины сӧмын эзысьӧн пӧртмасьысь море да Магда.

— Артём, ме виччыся... — Магда, тыдалӧ, ӧтнасӧн поліс пырны мореӧ. Сурин бӧръяысь шлочнитіс фотоаппарат кнопкасӧ сэк, кор ныв корана бергӧдчыліс сылань. Артёмлӧн снажен сьыліыс да водзлань зэвтчыштӧм морӧспаньыс, ыджыд мускула сойясыс мыйӧнкӧ казьтылісны вермасьысь спортсменӧс. Ваӧ пыригӧн Магда небыда кутчысис зонлӧн киӧ.

Купайтчисны, гожйӧдчисны... Кывзісны репродуктор пыр врачлысь сӧветъяс, ёна-ӧ шоныдӧсь море, сынӧд, лыа. Пляж вылысь петӧм бӧрын берегдорса закусочнӧйын сёйисны шашлык, юисны кофе. Бордъя пыжын тӧвзьылісны море шӧрлань. Рытнас «Ракета» театрын видзӧдісны кино. Кино бӧрын Артём колльӧдіс Магдаӧс оланінӧдзыс.

Ныла-зонмалӧн луныс пансьыліс Токаревлы памятник дорын. Пансьыліс аскинас, аскомысьнас... Со и воис торйӧдчан лун. Магдаӧс колльӧдны Артём локтіс нывлӧн кӧзяйка ордӧ, сьӧрсьыс вайис казьтылантор — сувенир. Кӧрт туй вокзалӧдз мунісны пыр подӧн. Кадыс вӧлі на, и пуксисны ывла лабичӧ.

— Артём, тайӧс разян менам мунӧм бӧрын. — Магда ачыс восьтіс зонлысь портфельсӧ, сюйис сэтчӧ мыйкӧ неыджыд турасаӧс. — Снимокъястӧ мӧдӧд регыдджык, кута виччысьны.

— Да, да... — кывъясыс эз сюравны Артёмлы. Сійӧ видзӧдіс ныв вылӧ, зілис дыр кежлӧ кольны паметяс Магдалысь туша-статьсӧ, чужӧм-ӧбликсӧ.

Мунысьяс солалісны поездӧ. Ныла-зонма сулалісны перрон вылын, бӧръяысь видзӧдісны ӧта-мӧдлӧн жугыльмыштӧм, но сӧдз синъясӧ. Магда сибӧдчыліс зон бердӧ, чупнитіс бан боксӧ:

— Прӧщай, Артём! Ме дыр кута помнитны тэнӧ...

— Ме тожӧ, Магда...

Артём сулаліс перрон вылын, ӧвтіс Магдалы поезд саявтӧдз. Зонлӧн син водзысь Магдакӧд тшӧтш быттьӧ вошис и карлӧн мичлуныс, морелӧн помтӧм-дортӧм отыс, ставыс, мый шонтіс да радуйтіс тайӧ лунъясӧ Артёмӧс. Восьтіс портфельсӧ, разис Магдалысь кольӧмторсӧ: сэні вӧлі ыджыд ракпань. Пытшкӧсладорас зарниа гижӧд: «Артёмлы — Магдасянь. 1970 вося июль, Евпатория». Ракпаньӧ кольӧм листысь лыддис: «Артём! Аттьӧ олӧмыслы, мый му вылас эмӧсь сэтшӧм шань йӧз, кыдзи тэ».

...Артём ӧні куйліс Эжва лыа вылын, челядьлӧн гӧлӧс пыр быттьӧ кыліс тшӧтш Магдалысь мелі гӧлӧссӧ.

Мӧд лунас, рытгорув, кор сынӧдыс дугдіс нин жарысла вералӧмысь, Артём мунӧ вӧлі фельдшер Дёминлӧн керка дорті. Тимофей Петрович пукаліс ӧшинювса тополь улын, видзӧдаліс газетъяс. Пашкыр пу вожъяс вылын дживакылісны лэбачьяс, гажӧдісны ывласӧ.

— Видза олан, Петрович! — шыасис Сурин. — Мый выльторсӧ гижӧны газетъясас?

— О-о! Артём! — паськыд лэбъя идзас шляпа пӧрччигмоз ылысянь нюжӧдіс кияссӧ Дёмин. — Мый сӧмын оз вӧчсьы матушка му вылас? А тэа-меа важӧ-ӧ-ӧ-ӧн эг венласьлӧй шахматӧн. Лок, гӧстьӧн лоан. Отпускын?

— Ветлі лунвылӧ, шойччи-гожйӧдчи со, — Артём пуксис фельдшеркӧд орччӧн. — Кыдзи здоровьеыд, Петрович?

— Ог норась, да вот ранитчӧм кок юкавны кутіс, пӧрысьладорыд мӧрччӧджык.

Тимофей Петрович пыраліс керкаӧ, петкӧдіс сулея гӧрд вина, кык румка, исыштантор да дӧведь пӧв.

— Тима дядьсӧ кор аслад свадьба вылӧ коран? — первой румка бӧрын юаліс сійӧ, тэчис шахматнӧй фигураяссӧ пӧв вылӧ. — Этатшӧм шань нывъяс быдмӧны сиктад...

— Менам невестапуӧй, гашкӧ, батьыс биваын на да?

— Эн серам петкӧдлы, Артём. Этатшӧм соколлӧн сьӧлӧм косьтысь абу — ог верит. А тэ вӧсна, колӧкӧ, кымын нывлӧн нин косьмӧ...

— Ӧдвакӧ, эг на тай казявлы некодлысь-а. Сэсся, Петрович, важ йӧз шулӧмаӧсь: водз пӧ гӧтрасян — каитчан, лёк бабаӧн маитчан. Таысь медсясӧ пола.

— Коді кыдз. Татьянакӧд ми госпитальын тӧдмасим, кымын во нин узьлам ӧти вольпасьын, а быттьӧ тӧрыт на-й аддзысим...

— Но тіянӧс, Петрович, войнаыд ёна йитӧма, — ылӧсас шуис Сурин.

— Вирыд кӧ мортыскӧд лӧсялас, кӧть кор позьӧ бура овны, — кымӧссӧ чукрӧдлігтыр шуис фельдшер. Сэсся вештіс фигура да кыпыда кӧрталіс: — А то... а то веськыд мат.

— Мат и эм тай! — юрсӧ гыжйыштіс Сурин. — Бура на ворсан, Петрович.

— А сёрнитны кӧ миян сиктса нывъяс йылысь, меным медъёна кажитчӧ Надя, Ракинлӧн ичӧт нылыс.

— А-а, Надя... Да... — Суринӧс быттьӧ токӧн кучкыштісны.

— Сӧмын тай жалькодь ӧні меным Надяыс, Артём, — ышловзигмоз шуис Дёмин. — Сылӧн олӧмыс ӧні воглӧм туй кузя собӧм кодь жӧ, помаліс школа, а кытчӧ сетчыны — ачыс оз тӧд. Гортас абу ставыс лючки-ладнӧ... Тэ, Артём, морт дельнӧй, отсыштін эськӧ нылыслы. Корсь стрӧка да сёрнитлы ли, мый ли кӧть...

— Лун-мӧд мысти Эжвакарын нин ме лоа.

— Вот-вот, лун-мӧд мысти на, эм на кадыс тэа-меалӧн, — эз лэдзчысь Дёмин. — А со и кӧзяйка воис, Татьяна менам.

Гожъялӧм шыльыд чужӧма, тэрыб вӧраса нывбаба видзаасис Артёмкӧд важ тӧдсакӧд моз. Видз вылын лунтыръя удж бӧрын сійӧ быттьӧ абу и мудзлӧма, кыпыд да варов. Артём дырйи ли, а гашкӧ и пыр тадзи, верӧсыс окыштіс гӧтырыслӧн бан бокъясысь нёптовъяссӧ.

8

Ӧндрей Платоновичӧс бара заводитіс нёрпӧдлыны сьӧлӧм висьӧм, да и ки-кок лыясыс моякылісны, быттьӧ юклалӧны ныж гогынӧн. Фельдшерӧс пырсӧ эз кор, гашкӧ пӧ, личӧдас регыд, сӧмын вом тырӧн ньылыштавліс вичкоса вежа ва. Паладь, тыдалӧ, манитчӧма пекарняын, гортас вӧлі Надя. Сійӧ корсюрӧ пыравліс батьыс дінӧ, аддзис сылысь мучитчӧмсӧ и шогысла майышмуні сьӧлӧмыс, сэсся заваритіс мырд чай, пыртіс батьыслы.

Ӧндрей Платоновичлӧн банъясыс бӧръя кадӧ ёна нин нёпкысисны-топалісны. «Гашкӧ, Галялӧн лолыс вӧчӧ став лёксӧ Паладькӧд гӧтрасьӧмысь? — вирдыштіс кутшӧмкӧ мӧвп сылӧн уль сёй кодь сьӧкыд юрын и сэк жӧ быттьӧ кыліс воддза гӧтырыслысь кулӧмводзвывса гӧлӧссӧ: — Тэнад ки вылӧ кольӧны нывъясыд... эн ӧтдорт некор челядьтӧ...» Ракин весиг черӧбтіс ёна тӧдса гӧлӧсысь, восьтіс синъяссӧ, видзӧдліс ӧдзӧслань: порог дорын сулаліс Надя, бандзибъясӧдыс исковтіс батьсӧ жалитана синва.

— Надюк, матыстчы мелань, со эстӧні ключыс, восьт сундуксӧ. Сӧмын кывзысь батьыслысь, восьт зільджыка, — быд кыв бӧрын ымӧстліс бать, — пыдӧсас тубрасын деньга, босьт идрав аслыд, сгӧдитчас тэн... Велӧдчыны на тэн колӧ...

Сундуксянь ӧвтыштіс хлорофос дукӧн, кӧлуйсӧ воз сёйӧмысь сійӧс сэтчӧ пуктӧма. Надя вӧчис сідзи, кыдзи тшӧктіс батьыс.

— Батьӧ, котӧртла Тима дядь дінӧ, либӧ Паладь тьӧткаӧс кора, — синвасӧ чышкалігмоз шуис Надя.

— Ӧтнам куйлышта, лӧсьыдджык нин мен, — лӧньӧдіс нывсӧ бать, и син водзас бара сувтіс Галя, со сьӧкыд ведраяса карнанӧн сійӧ лайкыда восьлалӧ Ӧндрей водзвылын; со войпукигӧн суис кӧшысь моз кисьтана зэр, и котӧрӧн корсьӧны кобув; со верӧсыслы воча пуксьӧмӧн Галя нюмъялігтыр нёньӧдӧ Густяӧс... Галя йылысь думъяс дубӧдыштны сьӧлӧм дойсӧ, ӧд ставыс тайӧ вӧвлі сылӧн олӧмын.

Дыр мысти первойысь Паладь узис Ӧндрейысь торйӧн. Узис чӧскыд унмӧн, ныргорӧн, эз весиг палявлы инмӧдчывны верӧс дінас: ловъя-ӧ сійӧ? Ракин вӧлі ловъя, но ёна пуӧм картупель моз ставыс вардіс сы морӧсын. Асывнас вӧлі нин вын-этштӧм: муртса дзӧрӧдыштіс вирпастӧм кияссӧ, видзӧдіс кӧдзыда, быттьӧ стеклӧысь пуктӧм синъясӧн. Ставыс ылысмӧ Ӧндрей Платоновичлӧн олӧмысь: ыджыд короминаыс, паськыд енэжыс и вӧр-ваыс.

Надя котӧртліс Дёмин дінӧ, висьталіс батьыс йылысь.

— Эта дыра он корӧй! — воӧм бӧрын дӧжнасис фельдшер, видлаліс висьысьӧс и пыр жӧ котӧртліс почта вылӧ корны райбольничаса врачьясӧс. Асьсӧ Ракинӧс крӧватьысь вӧрзьӧдны эз нин позь.

Ӧндрей Платонович тӧдіс на сы дорын сулалысьясӧс: Надяӧс, Густяӧс, Паладьӧс, Тимофей Петровичӧс, и вермис на весиг сёрнитыштны.

— Корӧй Васильевнаӧс, ен могысь Васильевнаӧс... — сельсӧветса секретарлысь овнасӧ шуаліс Ракин.

Фельдшер мӧдӧдіс сы дінӧ Паладьӧс, мед пӧ челядьыс кольӧны бать дінас. Но Васильевна ордӧ мунігӧн Паладь шай-паймуніс: «Абу-ӧ думыштӧма бӧр мырддьыны менсьым керка джынсӧ? Мый морла сэсся корӧ Васильевнасӧ? Ог, ог мун и всё! Ог жӧ кут янӧдны ачымӧс мир водзас!» И Паладь тювйис-муніс пекарняӧ.

— Овмӧдчӧй татчӧ кык чой... Паладь ас керкаас петас... Ставсӧ висьтала Васильевналы, ставсӧ висьтала... — Ракин вомысь быд кыв петіс сьӧкыда, дыр мысти. Тайӧ вӧліны сылӧн медбӧръя кывъяс. Татчӧ и суис вӧвлӧм воинӧс, нэмсӧ пессьысь-вийсьысь мортӧс смертьыс.

А Васильевна сідз эз и во. Воисны врачьяс, но Ӧндрей Платоновичлӧн сьӧлӧмыс эз нин сет воча кывсӧ налӧн уколъяс вылӧ...

Батьсӧ дзебӧм бӧрын Надялы быттьӧ дзикӧдз тыртӧммис му выв олӧмыс. Оз тӧд, кытчӧ воштысьны. Гортас Паладь дінын оз овсьы, и чойыс дінӧ, Густя дінӧ, оз мунсьы. Коркӧ сэки и пондісны нуӧдны сійӧс гортас Дёмин гозъя. Надя эськӧ ёна пыксис, но кыдзкӧ тай эскӧдісны жӧ кевмысьӧм сорӧн.

— Оз ков сыметь жугӧдны асьтӧ, Наденька, — меліа лӧньӧдіс нылӧс Татьяна. — Кадыс ставсӧ бурӧдас-шыльӧдас, ас серти ме висьтала. Тима дядьыд бурӧ велӧдӧ: мед ӧдйӧджык вунӧдчыны, колӧ паськыд мир вылас видзӧдлыны, быдлаын шань йӧз олӧны. Артём со отпускалӧ, уджалӧ и велӧдчӧ, инженерӧн пӧ лоа. Ми отпускӧ виччысям челядьнымӧс и...

Гӧтырыслӧн тадзи сёрнитігкості Тимофей Петрович ӧдйӧджык петаліс Артём ордӧ, тшӧтш пӧ корла чай юны.

— Сэні, Эжвакарас, став тӧждлунсӧ ас вылад босьт, кӧть нин первой кадсӧ, — водзвыв велӧдіс Артёмӧс Дёмин. — Наперво, удж вылӧ инавны отсав, ас дінад кыдзкӧ матӧджык.

— А тэ юавлін, сӧглас-ӧ Надяыс сэтчӧ муннысӧ?

— Да, да. Не кӧ тэ, гашкӧ, и сёрниыс эськӧ эз вӧв, зарни пи, — нимкодьджык лоис Дёминлы. — Сэсся, омӧль мывкыда йӧзкӧд эз жӧ эськӧ мед сюрсась, ачыд гӧгӧрвоан, мый ме тӧд вылын кута.

— Ладнӧ, Тамара чойкӧд тіянӧ локтам. Ог тӧд сӧмын, кутшӧм воспитатель петас меысь... Сьӧкыд кесйӧдӧм тэ сетін мен, Петрович.

— Э-э! Зарни пи, абу сӧмын кесйӧдӧм, а мыйкӧ ыджыдджыктор таын. Видз нывсӧ ассьыд кодзулӧс моз, шуан тай, сьӧлӧм косьтысьыд пӧ абу на жӧ-а.

— Помнитан, Надя, коркӧ кӧсйылін лоны учительницаӧн? — шуис Артём, кор нин ставӧн юисны Дёмин ордын ёсь пыдӧса ыргӧн самӧварысь чай.

— Да, Выль волы паныда рыт вӧлі... — шуис Надя ёна гожъялӧм Артём вылӧ тыр синмӧн видзӧдіг.

— Видзӧдтӧ, Тань, тэа-меатӧг нин сёрнитчылӧмаӧсь коркӧ, — серӧктіс Дёмин.

— Сэтшӧм лӧсьыд рыт вӧлі Выль во дырйиыс... — ыджыда шуис Артём. А сэсся сылӧн мӧвпыштсис: гашкӧ, и ӧні Надя вӧліс сыкӧд лун море дорас да? А эз тӧдтӧм Магда?

— Вот и велӧдчыны кутан, — шуис мыйкӧ дыра мысти Артём. — Пыралам институтӧ, и заявленньӧ гижан, заочнӧй отделениеӧ. Медводз инасян удж вылӧ, нывъяс миян унаӧн, гажтӧм оз босьт, — лыддьӧдліс Артём аслас думъясысь мездысьӧм бӧрын.

— Ме тэныд вӧдня сӧмын лоа, — яндысьӧм тӧдчис нывлӧн гӧлӧсын. — Инасьны отсалан, сэсся ачым ставсӧ вӧча.

— Кутшӧм ещӧ вӧдня?! — юрдзибсӧ малыштіс Тимофей Петрович. — Мед тайӧс мӧдысь эг кыв ме. Вернӧ, Тань?

— Сідз, сідз, Тим, — быд ногыс отсаліс верӧсыслы гӧтыр. — Помнитан, Тим, би пыр и ва пыр ковмис вуджны тэа-меалы, а ӧта-мӧдлы вӧдняясӧн некор эг вӧвлӧй.

Чай ставнысӧ пӧсьӧдіс. Тамара корис Надяӧс ыркӧдчыны кильчӧ вылӧ.

— Артёмыд зэв шань, сибыд, эн пов сыысь, — ошкис воксӧ Тамара, — ӧбидаӧ тэнӧ некодлы оз сет. И асьсӧ сійӧс колӧ жӧ видзны. Мед эськӧ кутшӧмкӧ мустӧм ныв шӧрӧ эз веськав. Тэ сэні син улад кутышт, да смелджыка. Пондас кӧ колльӧдлыны тэнӧ рытъяснас, эн жукайт, ачыд водзджык окышт, да мед весиг кольмылас... Ме ӧд тэысь ыджыдджык да мыйсюрӧ гӧгӧрвоа нин мусукасьӧмад...

Аскинас кык чой чукӧртісны чемоданӧ Надялы медся коланасӧ. Лэччысь теплоход сёрӧн нин сувтіс Вапӧлӧ. Тайӧ кадас быд пӧрйӧ и берегӧ, и дебаркадер вылӧ чукӧрмылӧ уна йӧз.

— Общӧжиттьӧад кӧ пырсӧ он инась, овмӧдчыв миян ныв ордӧ, — пыр на велӧдісны Надяӧс Дёмин гозъя. — Сӧлан витӧд номера автобусӧ и вайӧдас ӧшинь улӧдзыс, ж/д вокзалсяньыс матын и эм.

— Аски ставсӧ ладмӧдам, — ышӧдана шуис Артём, мӧд киас Надялысь чемодансӧ босьтігтыр.

Теплоход вӧрзьӧдчытӧдз колис минут-мӧд.

— Наденька, эн вунӧд чойсӧ, ставсӧ гиж, кыдзи-мый сэні... Тэысь донаыс менам некод эз коль... — Густя топӧдліс-окаліс Надяӧс да бӧрдіс. — Да, прӧщайтчӧй бура Венякӧд, со сійӧ берегас.

— Веня! Веня! — Холопов кыліс Густялысь чукӧстӧмсӧ, котӧрӧн матыстчис чойяс дінӧ.

— Тайӧ тэныд месянь да Густясянь. — Веня перйис зепсьыс браслета ичӧтик часі, пысаліс Надя киӧ. — Эн лӧгав ме вылӧ, Наденька. Вок пыдди чайт.

— Но, прӧщайтлӧй сэсся... — курзьӧм горш пырыс ӧдва вермис шуны Надя.

Недыр кежлӧ куньліс синсӧ июль тӧлысся шоныд вой. Вочасӧн алӧймис енэжыс, сэсся сюрс дзирдӧн быйкнитіс шонді. Локтысь луныс вӧчис медводдза воськовъяс. Кутшӧмӧн лоӧ тайӧ луныс Надялӧн-а?