ГӦРД ШАРОВАРЫ

Тайӧ вӧлі важӧн. Ме и ачым ог нин ставсӧ тӧд вылын кут. Висьтала сійӧс, мый коли менам вежӧрӧ мамӧлӧн казьтылӧмъясысь...

Войнаыс помасис уна во сайын. Быттьӧкӧ дойыс дубалыштіс мыйтакӧ. Сӧмын тай шудлуныд оз кокниа лок. Войнаыс этша на, тыдалӧ, ловъя ловсӧ босьтӧма. Доймалӧмаяссӧ да висьысьяссӧ сӧгласа олӧмсьыс пыр на ас дорас, мӧдаръюгыдас босьталіс.

Васьӧлӧн батьыс сизим во сайын воис фронт вылысь. Унаысь ранитчылӧма вӧлі. А ӧні со дзебисны сійӧс.

Зонка сулаліс батьыс гу дорын орччӧн ичӧтик Лена чойыскӧд, мамыскӧд да сыркъялӧмӧн бӧрдіс.

Сійӧ муртса на сӧвмысь вежӧрнас гӧгӧрвоис нин, мый тайӧ кадсяньыс налы став сьӧкыдсӧ ковмас нуны аслыныс мамыскӧд.

Мамыс уджаліс колхозса скӧт картаын. Ас коддьӧм нывбабаяскӧд зілис мездыны кулӧмысь тшыгъялысь пемӧсъяссӧ. Сійӧ лун сьӧмӧснас котӧрӧн волас гортас пач ломтыны да пусьыштны. Ныв-писӧ вердас да бара картаӧ котӧртӧ. Пемыднас нин гортас воас. Унаысь овлӧ, мый челядьыс виччысигас унмовсьӧмаӧсь.

Бур, мый орчча керкаысь Педӧсь пӧч видзӧдлывлӧ на бӧрся. Кӧть эськӧ Васьӧ велаліс нин ас кежын овны, мамыс поліс на дыр кежлӧ видзӧдлытӧг найӧс кольны.

Луннас чоя-вока даддьӧн исласисны кыр йывсянь, ворсісны, нуръясьлісны сійӧн, мый мамыс пуыштлас. Тасьті-пань мыськаласны да бӧр пукталасны залавкаӧ, коді вӧлі пач водзын.

Ёгӧссьыласны жӧ эськӧ, но Васьӧ велӧдчис нин чышкысьны да джоджсӧ мыськавны.

Сёйысь да пуысь вӧчӧм чачаяссӧ чоя-вока видзисны кӧрӧбын. Ворсігад кадыс ӧдйӧджык мунӧ. Сӧмын тай кор пемдыны кутас, гортын пыр жӧ лоӧ шуштӧм. Кажитчӧ, быттьӧ быд пельӧсын кылӧ шпорӧдчӧм, быттьӧ кодкӧ бокӧвӧй сэні дзебсясьӧ.

Сэки Лена топыдджыка матыстчӧ вокыс дорӧ.

— Васьӧ, ме пола, — вашкӧдас вокыслы.

— Эн пов, ме ӧд тані, — збоясис Васьӧ, кӧть эськӧ аслыс абу жӧ лӧсьыд лов вылас.

Мыйкӧдыра кад кольӧм бӧрын Лена заводитас нуӧдчыны Педӧсь пӧч дорӧ: мед пӧ волас да лампасӧ биалас. Мамыс челядьӧс ӧлӧдліс, медым лампа биавны корисны Педӧсь пӧчӧс. Сійӧ пӧ тӧдӧ, кор ӧзтыны, а то карасиныс зэв этша колис. Код тӧдас, кор ньӧбӧмыс лоӧ. Кысь сьӧмсӧ босьтан?

Чоя-вока кинас кутчысьӧмӧн матыстчасны Педӧсь пӧч дорӧ:

— Пӧчӧ, огӧ на биасьӧй?

— Огӧ на, кагаяс, югыд на.

Ныла-пиа бӧр пырасны гортас. Ӧти здук кольӧ, нӧшта воласны пӧчӧ дорӧ, но бара весьшӧрӧ.

Медбӧрын и Васьӧлӧн синваыс кутас доршасьны. Сӧмын сылы бӧрдны оз позь. Сійӧ, кыдз мамыс шулывлас, ыджыд нин.

— Лена, бӧрддзы, — корас чойсӧ.

Ленаӧс унаысь корны оз ков, пыр жӧ рукӧстас-бӧрддзас.

Педӧсь пӧч кылас нывкалысь бӧрдӧмсӧ да пырысь-пыр волас лампа биавны. Биасьӧм бӧрын керка пытш гажмыштас. Пельӧсъясысь бырӧны шпорӧдчӧмъяс.

Васьӧ кызвын паськӧмсӧ новліс батьыслысь. Батьыслӧн паськӧмыс жебиник жӧ. Уна во новлӧмысь нёйдалӧ нин. Та вӧсна дӧмас вылӧ дӧмас вӧлі. Мамыс, мый вермис, дзольмӧдіс. Сӧмын кӧмсӧ, тюнисӧ, ковмис новлыны кутшӧм эм. Мамыс шуис: ог пӧ куж дзольмӧднысӧ. Ӧдйӧджык пӧ колӧ быдмыны. Ог тӧд, код рӧдӧ мунӧмыд. Другъясыд пӧ ставӧн нин тэнӧ тушанас панйисны.

— Да ме зіля быдмыны, — дорйысьӧ Васьӧ. — Пӧшти быд лун мерайтча. Аскисянь кута мерайтчыны асывнас, чеччӧм бӧрын. Педӧсь пӧч шуӧ, шонді лэччӧм бӧрын пӧ оз позь мерайтчыны, он кут быдмыны.

Тадзи и тӧвйисны найӧ. Тулысыс воис водзджык. Шондіыс да зэрыс сывдісны лымсӧ, вӧтлісны ю вылысь йисӧ. Юыс эз паськыда ойдлы. Йиыс кывтіс ичӧт ваӧн. Ывлаыс ловзис. Та вӧсна посни челядь зілисны коллявны кадсӧ ывла вылын, ворсісны.

Васьӧлы арнас колӧ мунны первойысь школаӧ. Сійӧ асьсӧ мерайтіс сідзи, кыдзи Педӧсь пӧч висьталіс. Но тӧвбыдӧн быдмис сӧмын ӧти чунь содта.

Талун мамыс бара на лукйысис важ кӧлуй пытшкын. Перйис камодысь батьыслысь кольӧм медбӧръя гачсӧ да дӧрӧмсӧ. Гачыс и дӧрӧмыс вӧліны важӧсь жӧ. Но, мамыс чайтӧм серти, ӧти во тырмас, бура кӧ новлыны.

Гачсӧ дзольмӧдӧм бӧрын мамыс Васьӧлы тшӧктіс пасьтавлыны: видлы пӧ, кутшӧм артмис. Васьӧ пыр жӧ пасьтасис. Ыджыдджык эськӧ, но, гашкӧ пӧ, быдмыштан да буретш лоӧ. Гачыс артмӧма ёна мичаджык важ дорсьыс. Сэні эз вӧв ни ӧти дӧмас. Васьӧлы телепит ошйысьыштны другъяс водзас выльмӧдӧм гачнас. Кутіс вӧзйысьны мамыслысь:

— Петала улич вылӧ регыдик.

— Сӧмын эн няйтчӧдчы, — ӧлӧдіс мамыс.

Зонкалы петігмозыс шондіыс вильыша дзирдыштіс. Васьӧ весиг читкыртліс синъяссӧ да нюмдіс. Нӧшта ӧтчыд сюся видзӧдліс гач вылас да збоя мӧдӧдчис улич кузя. Буретш сэтчӧ, туй бокын быдмысь пожӧмлань, код гӧгӧр сувталӧмаӧсь посни челядь. Ӧд налы и коліс ошйысьнысӧ мича гачнас.

Васьӧ кӧмтӧм коксӧ ва гуранъясын пожъялігмоз матыстчис челядь дорӧ. Но нывкаяс да зонкаяс кыдзкӧ кӧдзыда вочаалісны сійӧс. Сӧмын Коля другыс шуис, мича пӧ гачыс. Ставӧн видзӧдісны пожӧм пу йылӧ. Сэні увъяс костын тыдыштіс нявзысь кань. Каньыс вӧлі ичӧт на, каньпи кодь. Кайны сійӧ кайӧма, а лэччыны оз слӧймы. Нявзӧ сӧмын. Тыдалӧ, пон чуйдӧма пу йылӧ кавшасьнысӧ.

— Ме сійӧс судзӧда, — пыр жӧ шуис Васьӧ да кутчысис пуыслӧн улыс вожйӧ.

Васьӧ кӧть и ичӧт тушаа, но пельк. Ӧдйӧ и воис кань дорӧдз. Босьтіс нявзысь каньписӧ да питшӧгас сюйис, юрыс сӧмын тыдыштӧ.

Лэччис, пӧшти улӧдзыс воис. Кыдзкӧ тӧдлытӧгыс гач мышкыс пысасис увйӧ да дзажмуніс-косяссис. Муӧдз воӧм бӧрын сӧмын казяліс косялӧминсӧ.

Челядь синъяс водзын Васьӧ тӧдчымӧн быдмис. Эз повзьы джуджыд пожӧм вылӧ кавшасьны. Но тайӧ сійӧс эз нин гажӧд. Мый на мамыс шуас, гач косялӧмтӧ аддзас да?

Васьӧ пырис гортас полігтырйи. Ӧтар кинас дзебис косяссьӧминсӧ. Кӧсйис гусьӧник пӧрччыны гачсӧ да пасьтавны важсӧ, уна дӧмасасӧ. Но мамыс казяліс да ёрччыштіс весиг:

— Рӧзбойник, муртса пасьталін и косялӧмыд нин гачсӧ. Мыйӧн школаад арнас мунан?! Дӧмаса гачнад лоӧ мунны.

— Ме эг нарошнӧ, гачыс ачыс пысасис увъяс, — дорйысис Васьӧ.

— Шабаш, некытчӧ сэсся талун он пет, — скӧраліс мамыс. — Тайӧ вӧлі батьыдлӧн медбӧръя гач!

Мамыс ышловзис да пуксис пызан сайӧ, лӧсьӧдчис дӧмыштны косяссьӧминсӧ.

— Мамӧ, ме таво гожӧмнас турун юр мӧда кыскавны. Сьӧмсӧ нажӧвита да, выль гач ньӧбам, — топӧдчыштіс Васьӧ мамыс бердӧ.

— Код на тэнӧ босьтас сэтчӧ, — эскытӧма шуис мамыс. Сійӧ эз вермы дырсӧ скӧравны. Ас кежсьыс пыр жалитіс ныв-писӧ, батьтӧг ӧд быдмӧны.

Васьӧ таво тулыссяньыс котраліс колхознӧй конюшня дорӧ.

Став вӧвсӧ тӧдмаліс, кодӧс кыдзи шуӧны. Весиг гоз-мӧдысь кавшасьліс Бутылка нима вӧв вылӧ. Вӧлыс пӧрысь нин, да-й этшыс зэв рам. Кытчӧ индан, сэтчӧ и мунӧ. Кор шуисны петны видз вылӧ, водз асывсяньыс Васьӧ локтіс конюшня керка дорӧ, кӧні сийӧс-кӧлуй видзӧны. Сэтчӧ бригадаыс ставнас чукӧртчӧ. Виччысьӧны бригадирлысь локтӧмсӧ.

Талун бригадир, кодӧс ыдждӧдлісны Кузьмичӧн, воис конюшня дорӧ, кыдзи и пыр, ас кадӧ. Сійӧ вӧлі олӧма мортӧн, чотіс. Шуйга кокыс доймылӧма война вылын. Фронт вылысь воӧм мысти пыр жӧ индісны бригадирӧ.

Кузьмич чолӧмасис ставныскӧд, кыскис полевӧй сумкаысь тетрадь да кутіс пасъясигмоз ыставны удж вылӧ. Медводз мунісны верстьӧ йӧз, сэсся гырысьджык челядь, на бӧрын нин юр кыскалысьясӧс кутіс индавны.

Васьӧ сюйсис водзӧджык, медым матынджык лоны бригадирсянь. Весиг кок чунясьліс, медым ыджыдджыкӧн кажитчыны. Но бригадирыс эз казяв сійӧс. Сідзи и колис ӧтнас сулавны. Муртса оз бӧрддзы забеднӧысла. Вӧлыс сылы эз вичмы. Бутылка вылӧ индісны Ваняӧс, коді таво кутас велӧдчыны мӧдӧд классын. Зонка шогпырысь довгис гортас.

Но век жӧ Васьӧлы мойвиис на. Ӧти асылӧ сы дорӧ котӧрӧн локтіс Коля другыс. Кильчӧ вылӧ кайигас на горӧдіс:

— Васьӧ, мунам юр кыскавны. Кузьмич корис, Ваня пыдди. Сійӧ пӧ висьмӧма.

Васьӧ пыр жӧ пасьтасис да котӧртіс конюшня дорӧ.

Бутылка вӧлыс сулаліс йӧрын. Кык друг кавшасисны вӧвъяс вылӧ да рӧдтісны матысса видзлань. Коля отсӧгӧн Васьӧ сийӧсаліс Бутылка вӧвсӧ да доддяліс рос доддьӧ. Сэсся ачыс отсаліс Колялы доддясьнысӧ.

Турун юрсӧ кыскалісны сизим зонка. Унджык зонкаыс мӧдӧд во нин кыскасисны. Сӧмын Коля да Васьӧ первойысь таво видз вылӧ воисны. Но та вылӧ видзӧдтӧг некутшӧма эз кольччыны мукӧдсьыс, ӧдйӧ велалісны. Ставӧн зілисны, медым турун юръясыс воалісны зорӧд дорӧ дзоньнас, вылысыс мед эз исковт бокӧ. Ӧта-мӧд костас панъясисны, коді унджык юр ваяс. Пажын дырйи сӧмын гӧрд сэтӧр кустъяс дорӧ матыстчывласны.

Васьӧлы нимкодь, вӧлӧн сюри уджавны да. Сійӧ думайтіс, мый регыд кежлӧ корисны турун юрсӧ кыскавны. Но Кузьмич висьмӧм зонкалы, Ванялы, бурдӧм бӧрас мӧд удж сетӧма. Сідзи и коли Васьӧ Бутылка вӧлыскӧд. Гожӧмбыд уджаліс, медбӧръя видзсӧ пуктытӧдз.

Рытнас, кӧть и мудзӧма, радпырысь локтас вӧлі гортас. Ыджыд морт моз юалас, кыдзи чойыс гортсӧ олӧма.

— Кыдзи, Лена, олін, гажтӧмчин эн?

— Эг, — пыр жӧ шыасяс чойыс. — Гожӧмнад югыд да, ог пов. Ме ӧд Педӧсь пӧч дорӧ петалі. Град вылысь ёг нетшким, ме кужа нин.

Васьӧ, дерт, эз тӧд, мый Кузьмич дорӧ мамыс шыасьлӧма. Зэв ёна корӧма кольны писӧ видз вылас уджавны. Мед пӧ кӧть паськӧм вылас нажӧвитыштас. Школаӧ пӧ важ дӧмаса паськӧмӧн лоӧ мӧдӧдны.

Ӧні со пукаліс Кузьмич аслас бригадирскӧй керкаын да юрсӧ жугліс. Нывбабаяс некымынысь нин матыстчылісны: нинӧмӧн пӧ пасьтӧдны челядьсӧ, кодъяс школаӧ пырасны.

Воыс таво бара на лоӧ гӧлиникӧн. Этша мый трудодень вылӧ воас, няньыс и сьӧмыс. Туруныс чукӧрмис этша. Кӧть эськӧ быд куст улысь гӧрбуш косаӧн ытшкисны. Видзьясыс эз ойдлыны, та вӧсна туруныс жебиник вӧлі. Ыбъяс вылын няньыс да картупельыс абу жӧ ошкана.

Кузьмич эз тӧд, кыдзи отсыштны пикӧ воӧмаяслы. Но сійӧ зэв бура тӧдіс, мый школаӧ медводдза воськовъясыс челядьлӧн дыр кежлӧ кольӧны вежӧрӧ. Ачыс тай век на помнитӧ, кӧть эськӧ уна во нин колис, да и школаыс сэк вӧлі вичко бердын.

Кузьмич восьтіс стен бердын сулалысь важиник шкаплысь ӧдзӧссӧ.

Джаджйын куйліс гӧрд дӧра тубрас. Гожӧм заводитчигас на мӧдӧдісны райкомсянь лозунгъяс вылӧ. Важъясыс пӧ быгалӧмаӧсь да, колӧ вежлавны. Арнас кӧсйисны художникӧс мӧдӧдлыны.

Кузьмич разис тубрассӧ. Отыс метра лоӧ, кузьтаыс бура кузь, дӧраыс крепыд. Видлаліс кинас, чуньяс костас зыралыштіс дӧрасӧ да бӧр пуктіс джаджйӧ. Кузьмич мӧвпаліс да майшасис...

Медбӧръя зорӧд сигӧртігӧн видз вылӧ ставӧн чукӧртчисны. Кыдз пу улын пусисны. Сёяныс да чайыс пузис нин. Вот-вот чомӧр босьтны кутасны.

Зорӧд дорӧ тарантасӧн локтіс Кузьмич. Сійӧ вӧвсӧ домаліс неуна бокӧ, пу дорӧ. Тарантасысь перйис картон кӧрӧб да матыстчис йӧз дорӧ. Кор ставӧн пуксялісны, Кузьмич аттьӧаліс чукӧртчӧмаясӧс бур уджысь. Сэсся кӧрӧбысь перъяліс козинъяс. Юр кыскалысьяслы быдӧнлы сетіс гӧрд шаровары.

Вичмис и Васьӧлы. Кутшӧм рад лоис сійӧ, весиг гӧрдӧдыштіс, кор Кузьмич сетіс сылы шароварысӧ да гырысь мортлысь моз кисӧ кутыштліс.

Видз вылысь Васьӧ локтіс гортас, быттьӧ бордъяс вылын. Котӧрӧн пырис керкаӧ. Киняувсьыс перйис тубрассӧ.

— Видзӧд, мамӧ, мый меным сетісны! — нимкодясис зонка тубрассӧ разигмоз.

Гӧрд шаровары вӧлі пӧшти буретш. Неуна сӧмын ыджыдджык, вӧнясьны ковмис.

Мамыс кутыштліс писӧ морӧс бердас, малыштіс юрӧдыс да бӧрддзис.

— Мамӧ, мыйла бӧрдан? — чуймӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ Васьӧ.

Аслас тшӧтш синваыс тюрӧбтіс-петіс. Ачыс эз гӧгӧрво, мыйла. Гашкӧ, сійӧн, мый мамыс бӧрдіс? Но тайӧ синваыс Васьӧлы эз кажитчы курыдӧн, кутшӧм вӧлі батьыс гу вылын.

Вӧлӧмкӧ, мортыдлы этша и колӧ, медым кӧть ӧти здук кежлӧ лолыны шудаӧн. Вӧлӧмкӧ, и радлуныд овлӧ синва сора.