ВИТЯ ВУГРАСИС

Витя локтіс кыркӧтш йылӧ, видзӧдліс ю вылӧ. Тані лӧньтас, позьӧ.

Кыркӧтшыс крут, стен кодь. А уліас ньывкӧс. Детинка чеччыштіс бужӧд вывсянь, кокъясыс вӧйины лыа пиӧ, сідзикӧн шливдіс ва бердӧдзыс.

Вуграсьысь кӧсйӧ вӧлі первой вӧйтны донкаяс. «А, часлы, чӧвтла вугырӧс. Видла, сёйӧ оз», — мӧвпыштіс детинка. Разис вугыр кӧвсӧ, самаліс нидзув, шеныштчӧмӧн ӧвтыштіс шатиннас. Таб плавгысис ва вылӧ, сэсся сувтса сувтіс, кутіс кывтны. «Нинӧм, визулыс абу ён». А пыділаньыс югыдлӧз ваыс швичкӧ, вабергачалӧ. Бур местаыс.

Витя перйис пестерысь донкаяс. Гартӧма ичӧтик пӧвторъяс вылӧ. Заводитіс ӧтиӧс разьны. Син бӧжнас видзӧдліс ва вылӧ. Но, табйыс тай нӧ оз тыдав! Визулыс, буракӧ, вӧйтӧма. Джуджыд тані. Витя кӧсйис таб кок увсӧ содтыны. Босьтіс шатинсӧ, кутіс лэптыны. Сьӧкыдакодь локтӧ. Сынӧдын мыйкӧ югнитіс, уси лыа вылӧ, кутіс чеччавны. Чери! А кутшӧм, он и тӧд, лыаӧн ляксьӧма да.

Детинка уськӧдчис чери дінӧ, мездіс вугырысь. Лӧсьӧдыштіс самсӧ, бара чӧвтіс. Кӧсйис гумовтны туисӧ ва, мед лэдзны сэтчӧ кыйдӧссӧ. Восьтіс вевтсӧ. Видзӧдліс таб вылӧ: сійӧ лабутнӧя кывтӧ. Туиснас нюжӧдчис валань. Табйыс друг тір-тірмуніс да суніс. Витя дрӧгмуні, кимльӧскивыв шыбитіс туиссӧ и вевтсӧ, кватитіс шатинсӧ, юр вомӧныс зэв ӧдйӧ лэптіс.

Дыркодь тадзи вуграсис Витя. Бура талун сёйӧ. Сӧмын нин лэптав. Любӧыд мыйта! Сьӧлӧмыс йӧктӧ, чунь помъясыс быдӧн тіралыштӧны.

«Тадзинад и донкаястӧ он удит чӧвтавны», — кутіс майшасьны кыйсьысь.

Коркӧ сэсся косталыштіс дӧбӧдӧмыс, да вӧйталіс донкаяссӧ. Шыблаліс шатинсяньыс ва катчӧсыс, грузъясыс бурсмунӧмӧн вӧйисны.

Вӧлі рытъявыв. Шоныд. Лӧсьыд. Номъяс эськӧ дӧзмӧдчӧны жӧ, но мый детинкалы номъясыд, кор сэтшӧм бура чериыс сёйӧ. Туисын уна лов нин вӧлі. Унджыкыс гатшасьӧмаӧсь, но пыдӧсас збойӧсь на, тювъялӧны.

Ӧні Витя жалитіс, мыйла эз босьт ыджыд туис. Мамыс жӧ эз сет: тырмас пӧ и ичӧтыс тэныд. Ропкис: «Тэ помысь кутшӧмкӧ чери!»

Сыкӧд ӧттшӧтшъя другъясыс, 12 — 13 арӧса детинкаяс, шмонитісны Витя вылын: сы ылнаӧ пӧ тӧдтӧм местаад мунан да, тэныд нинӧм оз сюр. Тыртӧг бӧр воан.

А вот и шеді! Кыйсян кӧ, шедас... Ӧти донкаӧ кутчысис сир. Мыйкӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ шыбласис. Прӧтивляйтчӧ, оз кӧсйы бурӧн сетчыны. Витялӧн став сӧнъясыс зэвтчисны, ачыс пӧсяліс, сьӧлӧмыс тэрыба-тэрыба тіпкӧ: «Ой мынӧ! Ой мынӧ!»

А сирыд самсӧ пыдӧдз ньылыштӧма. Матысмис пессигтырйи. Вомсӧ паськӧдӧма, ёсь пиньясыс жервидзӧны, синъясыс сувтсаӧсь. «Кутшӧм скӧр!» Витя лэптіс берегас, кватитіс кыкнан кинас, неуна эз вод дона кыйдӧс вылас. «Ӧні сюрин!» Ыджыд, дзик бара вит весьт лоӧ, оз кӧ ещӧ унджык. Кӧсйис туисас сюйны, но оз тӧр. Ректіс пестерсьыс ставсӧ, мый сэні вӧлі, да сэтчӧ меститіс.

Шонді увтасмис. Ичӧтик вӧр діын берегдорса пуясыс ва вылын вуджӧръяссӧ кузя нюжӧдісны. Чери омӧля кутіс босьтны.

Вуграсьысь муніс вӧр діӧ, чукӧртіс лӧп. Кос гӧрд лыс лапъясӧ чуткис истӧга би. Бипурйӧ сюяліс картупель. Выль керӧм картупельыд ӧдйӧ пӧжассяс.

Кылӧ, кодкӧ сыланьӧ локтӧ. Пемыда-югыда вежӧсын тыдовтчис мужичӧй. Кузь тушаа, паськыд пельпомъяса. Киас ноп. Матысмис би дорӧ.

— Мый тані, детинка, вӧчан? Ӧтнадӧн?

Витя висьтасис.

— Чериыд шеді? Бипур дорын юкватӧ чӧскыд панялыштны. Эм кӧ чериыд, вай пусям. Пӧртйыс менам эм.

Витялы жаль вӧлі чериыс. Но да ӧд, морт кӧ корӧ, мыйла он пусьы. Ачыс тшӧтш панясяс. Гортас нуны кольӧ на. Дай аски асывнас кыяс на. Став кыйдӧссӧ вайис бипур дорӧ, любӧпырысь ошйысис: со мыйта кыйи!

Дядьӧ нырсӧ читкыртӧмӧн лукйысис туис пиын. Видліс пестерсӧ:

— Тайӧ сирсӧ пуам. Кыкнаннымлы тырмас.

Витя эз сӧгласитчы: сирсӧ сійӧ гортас нуас. Мамыс черинянь пӧжалас. Кутшӧм чӧскыда сёясны посни чой-вокъясыскӧд. А тані позьӧ ёкышъяс да кельчияс пуны. Нурӧсаджык на юкваыд лоӧ.

— Дыш посни черинад ноксьыны, — вочавидзис дядьӧ. — Керны да, сьӧмйыны да, мыськавны да. Сэтчӧ и войыс кольӧ.|

Юква эз пуны. Сёйисны пӧжалӧм картупель. Витялы бипурйын пӧим пиын пӧжалӧм картупельыд зэв чӧскыд вӧлі.

Дядьӧ вольсаліс плащ, нюжӧдчис сы вылӧ:

— Ӧні позьӧ ойбыртлыны. Ме вӧр діас пуяс костысь турун ытшка. Вода колӧ чеччыны.

— Ме бара ог узь! Татшӧм гажа би дорын унмыд оз лок.

Витя лӧдсаліс бипурсӧ. Биыс вылӧдз кайис, паськыда зырис пемыдсӧ. Кутісны тыдавны ылын сулалысь пуяс. Улісянь югдӧдӧмнад найӧ пашкыр увъяснаныс вӧліны зэв мичаӧсь. Видзӧдліс кымыньӧн куйлысь дядьӧ вылӧ. Сійӧ чужӧмсӧ бергӧдӧма биланьӧ. Щӧть кодь тошка. Синъясыс куньсаӧсь.

Детинка тӧдӧ сійӧс. Найӧ жӧ сиктысь. Сӧмын мӧд грездысь, катыд помсьыс. Педӧр Илля. Уджалӧ совхозса ичӧтик электростанцияын, кодӧс коркӧ стрӧитліс колхоз. Сиктса йӧз унаысь тшетшйысьлісны механик вылӧ: «Бара нин Иллянымлӧн станцияыс джӧмдіс. Кор нин бара горанясьӧмыс миян помасьлас?»

Детинкалы тайӧ уси дум вылас да гажаа серӧктіс.

— Мый сэні сералан? — унзіль шыӧн юаліс Илля дядь. Став тушанас люг-легмуні, бергӧдчис чужӧмнас мӧдарӧ.

— Нинӧм! — эз висьтась Витя.

Ӧткӧн пукалігӧн унзіль босьтіс. Синъяссӧ эськӧ тільӧ водз чуньяснас, да найӧ мырдӧн куньсьӧны. Шоныд бипур дорад мортыд унмовсис. Вӧтасис. Каттьӧ донкасӧ. Зэв сьӧкыда локтӧ, ӧтарӧ-мӧдарӧ визлалӧ, сюрӧсыс васӧ вундӧ. Матын ваас ызмунлӧ да бара. Кыйсьысь сювтчыны кутіс, шашаритчис берегас, кокъясыс вӧйины лыа пиӧ, зэлӧдчӧмысь вом дорсӧ векыштіс. А сюрӧсыс оз лок, кыскӧ детинкаӧс асьсӧ ваас. Он кӧ кисьыд лэдз, бузгысян ваас. Киясыс рудзавны кутісны, горӧдіс:

— Илля дядь, ыджыд чери шеді, отсав!..

Аслас горӧдӧмысь Витя садьмис. Югыд нин. Бипур кусӧма. Сӧмын кымынкӧ ӧгыр куньтырасьӧны.

Илля дядь абу. Местаас, кӧні сійӧ куйліс, туруныс водӧма. Витя ырскӧбтіс, тільыштіс синъяссӧ, дӧзмис ас вылас, босьтіс кӧлуйсӧ да ӧдйӧ муніс ва дорӧ.

Асылыс мича. Мыччысьӧм шондісянь ва вылын ставыс вералӧ син доймытӧдзыд. Детинка донкаясысь мездіс душ-мӧд йӧрш. Нильӧгӧсь, ёсь щӧтьяонаныс китӧ сутшкалӧны. Забеднӧ лои вуграсьысьлы: «Йӧршъяс!» Кӧсйис найӧс бруткыны ваӧ. Но пуктіс туисӧ. Чери ӧні дыша босьтіс. Сідзсӧ эськӧ и ворсӧ.

Гыбалысь черияс бӧрся кыйкъялігӧн, увланьысьджык Витя аддзис пыжаӧс. Таладор берегланьыс локтӧ. Часлы, ветлас, видзӧдлас, коді сэні, чериыс тай омӧля жӧ дӧбӧдӧ-а. Гашкӧ, водз на да сійӧн.

Пыжа сувтіс вель ылӧ, увланьӧджык. Визулыс кылӧдіс. Витя кайис кыр йылӧ да аддзӧ: пыжсьыс чеччис дядьӧ, кыскыштіс сійӧс берегас, гӧгӧр видзӧдліс, лэптіс мыш вылас мешӧк да ӧдйӧ мӧдӧдчис векни видз вомӧн вӧр ділань. Копыртчӧма, буракӧ, мешӧкыс сьӧкыд. Сідзсӧ эськӧ абу и тураса.

Детинка ӧддзӧдіс воськовъяссӧ, сэсся котӧртіс. Сӧмын нин тюрӧ ичӧт тушанас. Локтіс пыж дорӧ. Пыж шӧрас кымыньтӧма саран. Бӧжас чукӧрӧн куйлӧ сюрӧс, зэв уна пробкаа. Пырис пыжас, лэптыштіс сарансӧ. Чуймис: адӧй, адӧй, мыйта чериыс! Пессьӧны, чеччалӧны, резӧны пыж пыдӧсас пырӧм васӧ. Стерлядьясӧс кыйӧма! Кутшӧм гырысьӧсь! Завидь босьтіс детинкаӧс.

Ӧдйӧ бӧр пуктіс сарансӧ: абу ӧд лӧсьыд йӧзлысь кыйдӧстӧ видлавны. Петіс пыжсьыс да бокӧджык муніс.

— Мый сэні вӧчан? Детинка! — кодкӧ скӧрысь горӧдіс Витялы.

Витя бергӧдчис, аддзис горӧдысьсӧ кыр йылысь. Сылӧн сой вылас ӧшалӧ тыртӧм мешӧк.

— Тайӧ нӧ тэ, Илля дядь?

— Но, Витя вӧлӧма, — нюмдіс дядьӧ. — Ме чайті, бокӧвӧй детинка. Пыжас пыралін?

— Эг, Илля дядь! Эг жӧ пырав, — соссис Витя. — Мортыс кӧ абу, мыйла ме пыж дінас локта.

Сійӧ кайис кыр йылӧ, сувтіс дядьӧ дінӧ. Мӧдыс пуксис небыд турун вылӧ, гартіс чигарка, ӧзтіс, горша кыскис тшынсӧ, юаліс:

— Уна чериыд шеді?

— Илля дядь, тэ шуин, ытшка пӧ. А, вӧлӧмкӧ, чери кыян, — вочакыв пыдди ӧбидаӧн шуис Витя.

— Ог. Ытшка пуяс костысь.

— Пыжад саран да, — серӧктіс Витя.

— Подольник чӧвтлі. Кык лов тай шеді. Кӧсъя тані лун кык турун пуктыны, да вӧлӧга вылад мыйкӧ колыштӧ.

Витя чуймӧмӧн видзӧдліс Илля дядь вылӧ: быд чери кыйысь радейтӧ ошйысьны, а тайӧ соссьӧ. Тыдалӧ, оз кӧсйы менсьым вежӧс петкӧдлыны. Либӧ ышнясьыштӧ. Тӧмитыштны кӧсйӧ менӧ. А сэсся нюммунӧ, босьтас киӧд, нуӧдас пыж дорӧ: «На, пиӧй, видзӧд, любуйтчы!»

— Кутшӧм чери шеді? Гырысьӧсь? Петкӧдлы, Илля дядь.

— Нинӧм петкӧдлынысӧ. Посниӧсь. Омӧлиникӧсь. Серамвыв лэптан: со пӧ сюра-тошка мужик ёс кыйӧ, — серӧктыштіс дядьӧ.

Илля дядь шыбитіс чигарка помсӧ, кутіс тэрмасьны:

— Некор меным, пиӧ. Дерт эськӧ, тані, ва дорын, кыр йылын, пукавнытӧ лӧсьыд да. Колӧ ытшкыны. Лысва вылын кокньыдджык. Часлы, пыжӧс лэпта.

— Ме отсала, — вӧзйысис Витя.

— Ме ӧтнамӧн верма. Ог манит тэнӧ. Мун вугрась.

Илля дядь мӧдӧдчис пыжлань. Витя кӧсйис мунны сы бӧрысь. Сійӧ збыль кӧсйӧ вӧлі олӧма мортлы отсавны пыжсӧ лэптыны. Такӧд ӧттшӧтш окота вӧлі прамӧйджыка видзӧдлыны дядьлысь кыйдӧссӧ ас дырйиыс.

— Эн лок! Мун ассьыд черитӧ кый! — горӧдіс дядьӧ. — Синтӧм гут тэ али мый?

Витя ньӧжйӧник руньгис аслас вуграсянінӧ. Сылы вӧлі забеднӧ: ӧтлаын бипур дорын войсӧ колльӧдісны. Ещӧ Илля дядь мыйта сёйис сылысь пӧсь картупельсӧ. А ӧні дзик прӧстаысь скӧрмис.

Дум вылас Витялы уси, мый эмӧсь чери кыйысьяс, кодъяс гуся угоддьӧӧн кыйсьӧны. Гусясьӧны! Изведитӧны бур чери! Школаын сы йылысь унаысь висьтавлісны. Абу-ӧ Илля дядьыс сэтшӧмъяс пиысь? Лӧгӧн видзӧдліс увланьӧ: дядьӧ век на ноксис пыж дорас.

Эз ло лӧсьыд детинкалы. Сьӧлӧм вылас гудыртчис. Сылӧн эськӧ терпенньӧыс тырмис вуграсьнытӧ, кӧть и чериыс омӧля дӧбӧдіс. А ӧні оз вермы. Быттьӧ тшӧтш мыжа лои. Ӧні сійӧс весиг вӧр-ваыслӧн асъя чуймӧдана мичыс эз вермы бурмӧдны, турун вылын пырыс тыдалана молльӧн лӧсталан лысваыс эз гажӧд. Тэрыба гартіс шатинсӧ, каттис донкаяссӧ, сюйис пестерас. Мӧдӧдчис гортас.

...Рытнас Витя сиктсаясыслы висьталіс Иллялӧн чери кыйӧм йылысь, а аскинас кывліс, мый, войнас сиктӧ матысмигӧн, Педӧр Илляӧс кутӧма инспектор. Витялы кокни да долыд лои сьӧлӧм вылас.